Zeynep Görgüler
Bu çalışmada, yirmi birinci yüzyılda dijital iletişim ağlarının temel bileşenlerinden biri olan internetin, kökeni on yedinci yüzyıla dayanan geleneksel manga sanatını nasıl dönüştürdüğü gündeme taşınmaktadır. Bununla birlikte, ilgili araştırma kapsamında dünyada ve Türkiye’de dolaşıma sokulan tara-çeviri içeriklerinin[1] (dijital ağlarda yapılan manga çevirileri) üretilmesinde ve tüketilmesinde etkili olan ekonomik, kültürel ve toplumsal yapılara değinilmektedir[2]. Çeviri alanında yaşanan dijital açılımla birlikte, Japon kültürünün yumuşak gücünü temsil eden tara-çeviri hareketlerini ve tara-çevirmen kimliklerini çözümleyen kavramsal ve yöntemsel çerçeve bu araştırmanın vurgu noktaları arasında yer almaktadır. Türkiye’de ağlarda inşa edilen tara-çeviri hareketlerine ilişkin örneklerin sunulduğu bu çalışmada, tümü kapsayıcı olmamakla birlikte, tara-çevirmenlerin benimsedikleri stratejiler de gündeme taşınmaktadır.
Modern Manganın Doğuşu
Manga sözcüğü, man ve ga olarak iki Çin harfinin birleşiminden oluşur ve sorumsuz resim anlamına gelmektedir. Manga kavramı sadece çizgi roman türünü kapsamamakla birlikte Japonya’da üretilen çizgi romanları altında toplayan şemsiye kavram olarak anlam kazanmaktadır. Kökenleri Japon kültürüne dayalı, çevirisi, basımı ve dağıtımı yapılan her türlü çizgi romanı içinde barındıran manga kavramı, bu çizgi romanların oluşturduğu alt kültürü simgeleyen sanat akımının adıdır (Görsel 1) (Süter-Görgüler, 2021: 1200).
Görsel 1: Astro Boy başlıklı manga (http://tezukainenglish.com/wp/?page_id=138)
Modern Japon çizgi roman sanatı olarak tanımlanan manganın kökeni, on yedinci yüzyıl resim ve baskı sanatı olan ukiyo-e yazmalarına dayanmaktadır. Modern manga ürünleri, biçimsel ve içeriksel anlamda Budizm öğretilerini yansıtan Uzakdoğu resim sanatı zen resminden yola çıkarak günümüze taşınmış olup bugünkü son şeklini almıştır (Görgüler, 2016) (Görsel 2).
Görsel 2: Ukiyo-e örneği
(https://www.artfixdaily.com/artwire/release/5489-ukiyo-e-tales-stories-from-the-floating-world)
Manga kavramı, günümüzdeki bilinen anlamıyla ilk kez Japon sanatçı, ressam ve kalıp ustası Katsushika Hokusai (1760-1849) tarafından kullanılmıştır. Orta Çağ’da ve daha sonrasında, Hokusai bu terimi keşfetmeden önce, Japon kültüründe yazıyı ve resmi bir araya getiren karikatürümsü çizimler öne çıkmaktaydı. Japonya’da manga benzeri popüler tüketim için üretilen ürünler, on sekizinci yüzyılın sonlarında tüketilmeye başlamıştır. On dokuzuncu yüzyıla gelindiğinde ise Japonya’da kibyoushi (Görsel 3) olarak adlandırılan yerli ve batı çizgi roman türlerinin karışımından ortaya çıkan yapıtlar, Japonların gündelik okuma pratikleri içerisinde yerlerini almıştır. Yirminci yüzyılın ikinci yarısından sonra manga gittikçe gelişerek, çeşitlenerek ve gerçek formunu bulmaya başlayarak küresel eksende diğer toplumların dikkatini çekmiş ve hâlen de çekmeye devam etmektedir. Bu nedenle, özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki dönem modern manganın doğuşu olarak kabul edilmektedir (Aydın, 2007: 9).
Görsel 3: Kibyoushi örneği
(https://lintel.typepad.com/plentyofnothing/2014/01/japanese-word-of-the-day-kiby%C5%8Dshi.html)
Mangalar, kendi içlerinde çeşitli yaş grupları ve toplumsal konumlar göz önünde bulundurularak üretilmektedir. Bu bağlamda çocuklar, genç kızlar, genç erkekler, ev kadınları, genç anneler, çalışan erkekler, yaşlılar vb. diğer toplumsal kesimlere hitap eden manga eserleri yaratılmaktadır. Manga eserlerini diğer çizgi roman türlerinden ayrıştıran nitelikleri, mangakalar (manga yazan çizen sanatçılar) tarafından başvurulan kurgusal temalar ve kullanılan çizim teknikleridir (Süter-Görgüler, 2021: 1200). Mangalarda Amerikan çizgi roman türlerinde hâkim olan kahraman stereotiplerinden uzak ve Avrupa çizgi roman geleneğindeki kahraman/anti-kahraman yaratma eğilimleriyle örtüşmeyen bir dünya tasarlanmaktadır. Savaş sonrası modern manga endüstrisinin doğuşunu simgeleyen mangaka sanatçısı Tezaku Ozuka önemli bir isim olarak literatürde yerini almaktadır. Modern manga eserlerinde, gündelik hayatla ilişkili olan toplumsal meselelere odaklanılmaktadır. İlk zamanlardan beri Japonların coğrafî anlamda deniz aşırı bir konumda yer almaları sonucunda dışarıya kapalı bir toplum olarak kendi iç dünyalarında yaşamış olmaları ve bununla birlikte İkinci Dünya Savaşı’nın son bulmasıyla karşı karşıya kaldıkları ekonomik, siyasi ve sosyo-kültürel bunalım döneminin bireysel anlamda dışavurumu, çağdaş manga eserlerinde vurgulanan konu çeşitliliğini desteklemektedir. Bu nedenle, Japon toplumunun savaşın son bulmasının ardından yaşadığı sosyo-kültürel anlamda iyileşme süreci ve bu dönüşümü tetikleyen toplumsal hareketlenmeler, mangakaların bu yöndeki yaratıcı pratiklerini derinden etkilemektedir (Aydın, 2007: 12). Altmışlı, yetmişli, seksenli yıllarda ve devamında, modern manganın yeniden doğuşu olarak tanımlanan bu sürecin temelinde Japonların toplumsal eksende gerçekleşen yeniden yapılanma hareketlerinin izdüşümlerine rastlanmaktadır.
Mangaların, bireyi toplumsal sıkıntılardan bir şekilde koparma, bir süreliğine kurtarma ve kısa süreliğine de olsa kendi hayal dünyasında gezinmesini sağlayan kurgusal yapısının niteliklerine değinmek yerinde olacaktır. Mangakalar tarafından yaratılan manga karakterlerinin görünümlerinde büyük gözlü kızlarla uzun boylu, uzun bacaklı, Japonlara benzemeyen karakterlerle karşılaşılmaktadır. Batılı ırkları temsil eden karakterlerin yanı sıra her ırktan karakterin bulunduğu kurgular da mangalarda yer almaktadır. Karakterlerin çeşitliliğinin yanı sıra, mangalarda kullanılan arka planlar da çeşitlilik göstermektedir. Karakterin hissettiği duygular, istekleri, eğilimleri doğrultusunda arka planlar değişebilmektedir. Mangaka tarafından okur üzerinde yaratılmak istenen yoğun duygular sözcüklerle sınırlı kalmayıp gelişmiş ses efektleri ve yansımalar aracılığıyla açık hâle getirilmektedir. Görüldüğü üzere çeşitlilik olgusu, gerek türler gerekse karakterler olsun, her düzlemde manga yapıtlarında öne çıkmaktadır. Çeşitliliğe yönelik üzerinde durulması gereken bir diğer konu ise mangalarda işlenen konu başlıklarıyla ilintilidir. Daha önce de belirtildiği gibi hem geçmişte hem de savaşın yarattığı tahribat nedeniyle her anlamda tabulara ve geleneklere dayalı düşünce sistemi tarafından yönetilen Japon toplumunda mangalara duyulan tutku, mangakaların ve Japon okurların zihinlerinde bu yönde yaratılan kaçış isteğiyle açıklanabilmektedir. Bu nedenle her türlü konunun ve temanın işlendiği mangalarda; şimdiki zamanda, yakın geçmiş ve gelecekte geçen, toplumsal kuralların ve düzenin dışına çıkan, bilim-kurgu ile fantazya temalarının öne çıktığı, fütüristik, uzay maceraları ve erotik hikayelerin anlatıldığı türlere yer verilmektedir (Aydın, 2007: 13).
Küreselleşme Hareketi ve Manga Endüstrisi
Kökenleri Japon-Çin felsefesine ve mitolojisine kadar uzanan mangalar, zaman içerisinde küreselleşme hareketinin yarattığı teknolojik gelişmelerle birlikte yeniden yapılanma sürecine girmiştir. (Süter-Görgüler, 2021: 1201). One Piece, Dragon Ball, Naruto gibi uzun yıllardır üretilmeye devam eden manga serilerine küresel platformda ilgi duyulması, bu yönde yeni üretim ortamlarının keşfedilmesine zemin hazırlamaktadır. Bu zamana kadar manga sektörünün üretim geleneklerine göre her bir mangaka tek başına çalışarak bireysel bir üretim süreci sonucunda bir manga eseri yaratmaktaydı. Ancak, zaman içerisinde arzın talebi karşılayamaması, Amerikan kapitalist sisteminin Japon ekonomisine nüfus etmesi, mangakaların ve Japon yayınevlerinin kültürel üretim pratiklerini yeniden biçimlendirmektedir. Mangalardan üretilen Japon çizgi-film serileri animeler ve çeşitli yan ürünler popüler kültürün merkezinde yer almıştır. Bundan böyle mangalar, haftalık ve ansiklopedik dergiler şeklinde düşük maliyetli kağıtlara, az renk kullanılarak maliyetlerin yarı yarıya düşürüldüğü şekillerde üretilmektedir. Bir haftalık manga dergisinde popüler olmuş bir seri, belli bir zamandan sonra tankoubon (Görsel 4) olarak tanımlanan cilt biçimiyle dolaşıma sokulmaktadır (Gravett, 2008: 10).
Görsel 4: Tankoubon örneği
(http://ryuu-tan.blogspot.com/2017/12/Tankoubon.html)
Doksanlı yıllarda, Japon manga pazarında farklı bir üretim eğilimi daha ortaya çıkmıştır. Amatör mangalar olarak nitelendirilen doujinshi üretimi, manga endüstrisini etkisi altına almıştır. Amatör mangaka üreticilerinin pazar payında söz sahibi olmaya başlamalarıyla birlikte üretim zincirinde yer alan eyleyiciler de çeşitlenmiştir. Sözü edilen doujinshi serilerinde, manga karakterleri bazen değişmekte bazen de orijinal karakterler farklı ortamlarda ve durumlarda kullanılmaktadır. Örneğin, eşcinsel ilişkilerin konu edilmesi ve ciddiyet içeren karanlık bir serinin kahramanlarının komik durumlara sokulması gibi… Amatör mangakalar, profesyonel mangakaların yanında çalışarak ve onlardan öğrendikleriyle kendi tarzlarını ve çizgilerini oluşturarak sektöre giriş yapmaktadırlar. Bunun yanı sıra, Japon toplumunun, ekonomik, kültürel, siyasi- ve diğer tüm alanlarda, Amerika ve Batı toplumu ile kurduğu yakınlaşma sürecinden kültürel üretim alanı olarak manga sektörü de etkilenmektedir (Aydın, 2007: 14). Bu bağlamda, Amerimanga ve/veya Euromanga (Görsel 5) olarak nitelendirilen yeni bir manga türü ortaya çıkmıştır. Paul Gravett’in deyimiyle, “Amerimanga eserlerini, Japon ruhu ve Batı tekniğinin sentezi sonucunda gelişen, Doğu’yla birleşen Batı ve eskiyle birleşen yeninin karışımından ortaya çıkan tür olarak kavramsallaştırmak mümkündür.” (Gravett, 2008: 18).
Görsel 5: AmeriManga Örneği
(https://www.atomicempire.com/Item/13951)
Amerikan çizgi roman sanayisiyle kurdukları paylaşıma, katılıma ve iş birliğine dayalı kültürel üretim ağlarında yükselen Amerimanga türünde, Japonlar Amerikan çizgi romanlarının temel ilkelerini, resim, kareler ve yazılar arasındaki ilişkileri alıp bunları mangaya duydukları geleneksel sevgiyle harmanlayarak Japonlaştırıp özgün bir biçime sahip bir hikâye anlatım aracına dönüştürmektedirler (Gravett, 2008: 11). Bu nedenle, Batı kültürüyle Doğu kültürünün sentezinden doğan mangada; üçgen suratlarıyla, büyük gözleriyle, küçük burunlarıyla ve sarı saçlarıyla batılı insanı yansıtan çizimlere yer verilmektedir. Batılı öğelerin yanı sıra kimono giyen kadınlar, Budist tapınaklar, Japon ritüelleri gibi Japon kültürüne özgü egzotik tatların ve yerel kokunun hissedildiği hikâyeler mangalarda ön plana çıkan diğer yerel unsurlardır (Bouissou, 2000: 27).
Görüldüğü üzere, amatör mangakaların yerel manga piyasasına sızmasına ve doksanlı yılların başında Amerimanga türünün uluslararası düzlemde dolaşıma girmesine ilişkin gerçeklerin, küreselleşme hareketinin olası teknolojik sonuçlarıyla birebir ilintili olduğu söylenebilmektedir. Bu bağlamda, manga üretim sürecinde usta-çırak ilişkisi, manga-editör ilişkisi, manga-okur ilişkisi yeniden yapılanmaktadır. Amerikan ve Batı çizgi romanı üretim geleneklerini çevreleyen koşullar, (konuyu ve diyalogları hazırlayan yazar-karakalemleri, eskizleri hazırlayan çizer-renklendirme sanatçısı, diyalog balonlarını yazan sanatçı-editör, yayınevleri vd.), mangakaların bireysel üretim şekillerini ekip çalışması yönünde dönüştürmektedir (Aydın, 2007: 14).
Farklı hedef kitlelerine hitap eden Amerimanga türleri, küresel düzlemde gelişmiş kitle dağıtım ağları aracılığıyla Japonya’nın kültürel ürün ithalatının büyük bir kısmını oluşturmaktadır. Küresel anlamda, Japonya’nın yumuşak gücünü ön plana çıkaran unsurlardan biri olan manga yapıtlarının ithalatının bu denli büyük hacimlere ulaşmasının arkasında yatan nedenler, manganın küresel başarısını açıklar niteliktedir. Manga, bir yandan Batı toplumunda tabulaşmış öğeleri yıkarak Batılı değerleri sarsmakta diğer yandan ise Batı’yla Doğu’nun kesiştiği noktada, melez yapısıyla küresel bir ürün olarak ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle manga, karma ve parçalı (İng. “patchwork”) niteliğiyle kültürel bir ürün olarak uluslararası çizgi roman pazarında söz sahibi olmaktadır (Bouissou, 2006: 75-76).
Dijitalleşen Manga: Tara-çeviri İçerikleri
İnternet ağına dayalı iletişim kanalları, doujinshi türünün ardından amatör ve fan odaklı tara-çeviri içeriklerinin oluşmasına imkân tanımaktadır. Tara-çeviri (İng. “scanlation”), manga yapıtlarının (Japonca ve İngilizce), internet temelli iletişim ağlarında taranıp farklı dillere çevrildikten sonra dolaşıma sokulan çevrimiçi versiyonlarıdır (Rampant, 2010: 226). Tara-çeviri toplulukları (İng. “scanlation communities”), ekonomik çıkar beklemeksizin, gönüllülük ilkesinden hareketle yeni medya ortamlarında tara-çeviri içeriği üreten çevrimiçi topluluklardır (Rampant, 2010: 227). Tara-çevirmen (İng. “scanlator”) ise tara-çeviri topluluklarında, farklı dillerde tara-çeviri içerikleri üreten, ardından bunları dijital ağlarda dolaşıma sokan ve tüketen gönüllü internet kullanıcısıdır. Dijital ağlarda manga yapıtlarının çevirisini yapan ve bunları dolaşıma sokan tara-çevirmenler sırasıyla aşağıda yer alan aşamaları deneyimlemektedir (Rampant, 2010: 228; akt. Süter-Görgüler, 2021: 1200):
- Orijinal manga yapıtlarının (İngilizce veya Japonca) taranmış çevrimiçi formatlarına (İng. “manga raw”) ulaşmak,
- Balon ve balon dışı içerikleri temizlemek,
- Arka planı düzenlemek, renkleri ayarlamak ve çözünürlüğü arttırmak,
- Orjinal içeriği çevirmek ve çevirisi yapılan içerikleri balonlara yerleştirmek,
- Dizgiyi gerçekleştirmek,
- Düzenleme programları aracılığıyla biçimsel ve içeriksel son kontrolü sağlamak,
- Tara-çeviri içeriğini siteye yüklemek ve servis etmektir.
The one manga (www.mangafox.me/manga/the_one/) ve Batoto (www.//bato.to) ücretsiz tara-çeviri içeriği sunan küresel açık erişim veri platformlarına örnek olarak verilebilmektedir. Türkiye’deki tara-çeviri toplulukları arasında tümü kapsayıcı olmamakla birlikte, AnimeMangaTR, Kusunagi, Kotonaru, Soutensubs, MangaFrame, Çekirdek Çeviri, V-Team, Manga Niva ve Tortuga gibi oluşumlar yer almaktadır.
Türkiye’ye gelindiğinde ise manga kavramına yabancı olmayan, manga okuyan ve toplayan belirli bir kesimin olduğu bilinmektedir. Ancak Türkiye’deki her manga okuyucusunu potansiyel bir manga okuyucusu olarak görmek mümkün olmamakla birlikte, İtalyan ve Amerikan çizgi romanına sadık okuyucuların mangaya ne kadar ilgi göstereceklerini tahmin etmek oldukça zordur. Bu nedenle, eğer manga doğru tanıtılırsa ve bu türün örnekleri dikkatle çevrilip sunulursa Türk çizgi roman severlerin birer manga meraklısı olmaları mümkün kılınabilmektedir (Aydın, 2007: 19). Görüldüğü üzere, bütün dünya gittikçe artan miktarda manga okurken ve bu kültürü özümserken Türkiye’deki manga okuma eğilimlerini yönlendiren başlıca etkenin bu yöndeki çevirilerin kalitesiyle ilişkilendirilmesi oldukça önemlidir. Bu kapsamda Gon Çizgi Roman Kitabevi[3] ile yapılan söyleşide, görüşmecinin manga çevirilerine yönelik görüşleri, Türkiye’de ağlarda gelişen tara-çeviri hareketlerini destekler niteliktedir:
“Mangaları Japonya’dan ithal etmiyoruz zira ülkemizde Japonca manga için bir talep yok. Mangaların Amerika’da telifleri alınmış, çevrilmiş ve Amerikan formatta basılmış versiyonlarını ithal ediyoruz. Bu da çoğunlukla Viz, Del-Rey, Dark Horse yayınevlerinden oluyor. TokyoPop tarafından yayınlanan Amerikan manga çeşitlerinden de mağazamızda bulmanız mümkün ancak çok fazla tercih edilmediği için bizim ithalatımız da bu tür ürünlerde sınırlı oluyor. Japoncadan Türkçeye çevrilen mangalar basıldıkça tabii ki mağazamızda yer veriyoruz (ki sayıları çok az). Bir çizgi roman mağazasıyız ve Türkiye’de bu anlamda tekiz (yalnızca çizgi roman satışı olan bir mağaza). Bu nedenle ülkemizde yayınlanan her türlü çizgi roman ürününü mağazamızda bulunduruyoruz. Aynısı İngilizceden Türkçeye çevrilenler için de geçerli ancak bunlara talebin az olduğunu da söylemeliyim. Türkçeye çevrilmiş Japon mangası yok denecek kadar az. Olanların da çeviri kalitesi çok düşük. Maalesef okur bunu tercih etmiyor. İngilizceye çevrilmiş mangalara büyük talep var.” (Cenk Könül, 2014).
Tara-çeviri Pratikleri ve Tara-çevirmen Kimlikleri: Kavramsal ve Yöntemsel Açılımlar
Yeni medya ve iletişim teknolojileri tara-çeviri pratiğini ve tara-çevirmen kimliğini yeniden üretirken çeviri alanında da eş zamanlı olarak bu yöndeki hareketleri çözümleyen yöntemsel ve kavramsal çerçeve çeşitlenmektedir. Genel bir perspektiften baktığımızda bireysel ve toplumsal iletişim kurma pratiklerinin internet ağına taşınması, çeviri eylemini küreselleşme hareketinin odağına yerleştirmektedir. Aslına bakılırsa dünya üzerindeki ülkelerin her anlamda birbirleriyle ilişki kurabilmelerini ya da başka bir deyişle küresel ve ortak bir yaşam alanının inşasını, çeviri eylemi ve çevirmen olmaksızın düşünmek mümkün değildir (Cronin, 2013: 491). Masa başında, oturur pozisyonda bulunan çevirmenin yer değiştirmesi ve böylece yeni dünya düzeni içerisinde görünürlüğünü devam ettirebilmesi ve sesinin yüksek tonda çıkması için yeni çalışma koşullarına ayak uydurabilmesi ve kendini sürekli güncelleyebilmesi beklenmektedir. Piyasadaki ürünlerin çeşitlenmesi ve özellikle çevrimiçi teknolojilerin sunduğu çoklu multimedya içeriklerinin çevirisine yönelik uzmanlaşma eğilimi, çevirmenin etkin bir konuma taşınması ve aynı zamanda toplum içerisinde sürdürülebilir bir kimlik kazanması açısından çok önemlidir (Fernández-Costales, 2011: 2). Bu nedenle, teknolojik altyapının etkisinden uzak kalan bir çeviri eyleminden ve çevirmenden bahsetmek mümkün olmadığı gibi bireyin gerçekleştirdiği eylem biçimi olan çeviriden yoksun bir teknolojik gelişim süreci de imkansızdır (Cronin, 2012: 482).
Topluluk temelli çeviri hareketlerini inceleyen Minako O’Hagan’ın dijital ağlar etrafında oluşan çeviri oluşumlarının genel niteliklerini betimleyen ifadesi şu şekildedir (2016: 14):
“Bu yöndeki çevrimiçi oluşumlarda gönüllük ilkesinden hareketle internet kullanıcıları, ortak akıl yürütme gücüyle mültimedya içeriklerini bir dilden başka bir dile çevirmekte ve bu çeviri ürünleri dolaşıma sokmaktadırlar. Paylaşım, katılım ve açık erişim gibi Web 2.0 teknolojilerine ilişkin iletişimsel değerler, çeviri odaklı dijital toplulukların örgütlenme biçimlerini yansıtmaktadır.”
Topluluk temelli çeviri pratiklerinde ya da başka bir ifadeyle kitle tabanlı açık çeviri hareketlerinde (İng. “massive open translation”), O’Hagan’ın deyimiyle kitlelerin üretim güçlerine (İng. “crowdsourcing”) başvurulmaktadır (2016: 936). O’Hagan, topluluk temelli dijital çeviri hareketleri çerçevesinde Japon çizgi roman sanatı olan manga yapıtlarının internet ağında fan kitleleri tarafından gerçekleştirilen tara-çeviri (İng. “scanlation”) içeriklerine değinmektedir. Fanların bu yöndeki gönüllü girişimleri, küresel düzlemde kültürlerarası diyaloğu ve üretim ağlarını pekiştirmektedir. Bu süreç, zaman ve mekân kopukluğundan doğan kısıtlamaları ortadan kaldırmakla birlikte ilgi alanları doğrultusunda fan çevirmenleri ortak kültürel üretim platformlarında bir araya getirmektedir (O’Hagan, 2009: 101).
Yves Gambier internet ağı etrafından yükselen çeviri topluluklarını ve bu topluluklarda çeviri eylemini deneyimleyen çevirmenleri farklı kavramlar altında gündeme taşımaktadır. Yazara göre, fan çeviri topluluklarında çevirmenler kendi beğenileri doğrultusunda seçtikleri mangaları, animeleri, animasyon filmlerini ve dijital oyunları çevirmekte ve diğer fanlar ile paylaşmaktadır (Gambier, 2012: 8). Dizi ve film alt yazı çevirileri, oyun çevirileri ve tara-çevirileri kapsayan dijital çeviri hareketlerini, Fernández-Costales,“fanlar, fanlar için çeviriyor” (İng. “translations made by fans for fans”) tanımıyla özetlemektedir (2011: 2). Tara-çeviri örneklerinde, fan çevirmenlerin birincil misyonu manga kültürünü küresel düzlemde yaygınlaştırmaktır. Tara-çevirmenlerin manga yapıtlarına yönelik duydukları derin aşk ve tutku çeviri sürecini başlatan motivasyon güçleridir. Fan çevirmenlerin benimsediği eğlence odaklı paylaşımcı çeviri stratejileri, “sanat ve öteki için çevir” gibi felsefi değerlere dayanmaktadır. Fan çevirmenlerin bu yöndeki girişimleri, çeviri pratiği aracılığıyla (yeniden)-ürettikleri insanî değerlerin altını çizmektedir (Fernández-Costales, 2012: 12-13).
Tara-Çeviri Stratejilerinden Örnekler
Bu bölümde, AnimeMangaTR, Kotonaru ve Soutensubs adlı tara-çeviri toplulukları tarafından benimsenen tara-çeviri stratejilerinden örnekler verilmektedir. Japon çizgi roman sanatı mangalarda öne çıkan görsel, işitsel ve kültürel içerikler, tara-çevirmenlerin tercihleri doğrultusunda Japoncadan ve/veya İngilizceden Türkçeye çevrilmektedir.
- Kolektif Strateji Üretme
Kolektif strateji üretme ya da başka bir deyişle çeviri odaklı katılıma ve paylaşıma dayalı üretim pratiklerine vurgu yapan AnimeMangaTR topluluğu, arayüzünde çeviri yardım sekmesine yer vermektedir (Görsel 6).
Görsel 6: Çeviri İçin Tavsiyeler Sekmesi
(http://animemangantr.turkforumpro.com/t978-ceviri)
Söz konusu olan bu sekme aracılığıyla, tara-çevirmenler AnimeMangaTR platformu tarafından oluşturulan alfabetik sırayla çeşitli söz grupları ve çevirileri ile atasözü ve deyim çevirileri başlıklı yol gösterici içeriklere ulaşabilmektedirler (Görsel 7).
Görsel 7: Çeviri içerikler
(http://animemangantr.turkforumpro.com/t978-ceviri)
Kotonaru ve Soutensubs topluluğu forum sayfalarında yer verdikleri çeviri yardımlaşma içeriğiyle bir önceki örnekte olduğu gibi çeviri temelli kolektif strateji üretme politikalarına vurgu yapmaktadır (Görsel 8).
Görsel 8: Çeviri yardımlaşma sekmesi
(www.soutensubs.com/ceviri-yard-mla-ma-ba-l-t647.html)
Dipnotlar ve Son Söz
Tara-çeviri içeriklerinde yer alan kültürel öğeler ile ses efektlerinin ve yansımaların İngilizceden ve/veya Japoncadan Türkçeye çevirilerinde, tara-çevirmenler ön sözlere, son sözler ve (dip)-notlara başvurmaktadır. Bu kapsamda, Baby Worldend adlı tara-çeviri içeriğinde Japon kültürüne özgü Marumo no okite adlı komedi dizisinden söz edilmektedir. Tara-çevirmen eklediği çevirmen dipnotuyla ilgili diziye yönelik okura bilgi vermektedir (Görsel 9).
Görsel 9: Baby Worldend başlıklı tara-çeviri içeriğinde tara-çevirmen dipnotu
(www. bato.to/group/_/a/amt-r3319)
Bir diğer örnekte ise ilgili tara-çevirmen MMA kısaltmasını açıklamak üzere Teppu başlıklı tara-çeviri içeriğine bir dipnot eklemiştir (Görsel 10). Sözü edilen MMA kısaltması “karma dövüş sanatları” anlamı taşımaktadır.
Görsel 10: Teppu başlıklı tara-çeviri içeriğinde tara-çevirmen dipnotu
(http://bato.to/reader#72f09178c4f63a16_39)
Bu kapsamda ele alınan son örnekte, Seyyah adlı tara-çevirmenin Zetman başlıklı tara-çeviri içeriğine yönelik kaleme aldığı son söz niteliği taşıyan metin öne çıkarmaktadır (Görsel 11).
Görsel 11: Zetman başlıklı tara-çeviri içeriğinde tara-çevirmen son sözü
(http://www.manga-tr.com/read-zetman-chapter-108.html)
- Ses Efektleri ve Yansıma Sözcükler
Benimsenen tara-çeviri stratejilerini görünür kılan bir diğer unsur ses efektlerinin ve yansıma sözcüklerin çevirisinde benimsenen kararlardır. Aşağıda yer verilen örnekte, ses efektlerinin Japoncadan Türkçeye çevirisinde açımlama yöntemine başvurulduğu görülmektedir (Görsel 12.) İlgili ses efektleri Türkçeye, “HA!”, “VUHA-HAHA…” ve “ÖFKE YUMRUĞU!” olarak çevrilmiştir.
Görsel 12: Feng Shen Ji başlıklı tara-çeviri içeriğinde ses efektlerinin çevirisi
(www.//bato.to/reader#6927df0106695119_22)
Japon kültürüne özgü ses efektlerinin çevirisinde not düşme tekniğinin öne çıktığı bir diğer örnek ise şu şekildedir (Görsel 13). Bu örnekte de Japonca ses efektleri Türkçeye “GÜGÜM” ve “TÖKEZLER” olarak çevrilmiştir.
Görsel 13: Noblesse başlık tara-çeviri içeriğinde ses efektlerinin çevirisi
(www.oku.mangaframe.com/read/noblesse/en-us/0/373/page/1)
Ses efektlerinin çevirisinde not düşme yöntemine başvurulan bir diğer örnekte ise ilgili ses efektleri Japoncadan Türkçeye “DRIP DRIP”, “DRIP DRIP DRIP” ve “ZAAAAAAAAAAA” olarak çevrilmiştir (Görsel 14).
Görsel 14: Naruto 409 başlıklı tara-çeviri örneğinde ses efektlerinin çevirisi
(http://narutomangaoku.awardspace.com/409_6.html)
Görüldüğü üzere, ilgili örneklerde tara-çevirmenlerin benimsedikleri stratejiler çeşitlilik göstermektedir. Bu çerçevede, tara-çeviri topluluklarının kolektif strateji üretme eğilimleriyle birlikte tara-çevirmenlerin kültürel öğeler ile ses efektlerinin çevirisinde başvurdukları stratejiler, çeviri alanında tartışılan “çevirmenin görünürlüğü” ve “çevirmenin sesi” gibi kavramlaştırmaların önemini her defasında ortaya koymaktadır.
Son Söz
Tankoubon, doujinshi, amerimanga, euromanga ve günümüzde üretilen tara-çeviri içerikleri… Sözü edilen manga türleri arasındaki geçişlilik, yeni medya ve iletişim teknolojilerinin her geçen gün gelişen yapısıyla ilişkilendirilebilmektedir. Japon ruhuyla Batı tekniğinin kesiştiği noktada konumlanan manga, Japon kültürünün kültürel anlamda yumuşak gücünü temsil etmektedir. Bununla birlikte, küreselleşme hareketiyle birlikte dolaşıma sokulan tara-çeviri içeriklerine yönelik duyulan ilgi her geçen gün artmaktadır. Ağlarda şekillenen tara-çeviri pratikleri ve tara-çevirmen kimlikleri, çeviri alanında kavramsal ve yöntemsel açılımları da beraberinde getirmektedir. Türkiye perspektifinden bakıldığında, tara-çevirmenlerin uyguladıkları kolektif ya da başka bir deyişle katılıma ve paylaşıma dayalı üretim stratejileri ön plandadır. Gönüllük esasını temel alan tara-çeviri topluluklarında, tara-çevirmenlerin görünür nitelikteki kimlikleri gerek çevirmen notlarıyla gerekse çevirmen ön söz ve son söz içerikleriyle kendini göstermektedir. Tara-çevirmenlerin Japon kültürüne özgü öğeleri ve ses efektlerini olduğu gibi bırakmaları, Türk okurların Japon çizgi roman sanatı manganın özgün ruhunu hissetme arzusu içerisinde oldukları gerçeğiyle açıklanabilmektedir.
Kaynakça
Aydın, B. (2007). Manga: Çizgi Roman Meraklıları İçin Bir Giriş. Sanat Dünyamız, 105, 9-29.
Bouissou, J. M. (2006). Japan’s Growing Cultural Power: Manga in France. Berndt J., Richter S. (Ed.), Reading Manga: Local and Global Perceptions of Japanese Comics içinde (s. 149-165). Leipzig: Leipziger Universitätsverlag.
Bouissou, J. M. (2000). Manga goes global. Critique Internationale 7, 1-36.
Cronin, M. (2013). Translation and Globalization. Carmen Millán, Francesca Bartrina (Ed.), The Routledge Handbook of Translation Studies içinde (s. 491–502). New York: Routledge.
Cronin, M. (2012). The Translation Age: Translation, Technology and the New Instrumentalism. Lawrence Venuti (Ed.), The Translation Studies Reader içinde (s. 469-482). New York: Routledge.
Fernández-Costales, A. (2012). Collaborative Translation Revisited: Exploring the Rationale and the Motivation for Volunteer Translation. Forum, 10(1), 1-27.
Fernández-Costales, A. (2011). Translation 2.0: Facing the Challenges of the Global Era. Proceedings from Tralogy, 1-12.
Gambier,Y.(2012). Traduction: Des métiers différents, un processus commun. http://www.hum.utu.fi/oppiaineet/ranska/opiskelijavalinta/Gambier2012.pdf
Görgüler, Z. (2016). “Yeni Toplumsallıklar Etrafında Yükselen Çeviri Pratikleri: Türkiye’de Tara-Çeviri (Manga) İçeriklerinin Dolaşımı ve Netnografik Çözümlemeler”, Doktora Tezi (Yayımlanmamış), Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Gravett, P. (2008). Manga Japon Çizgi Romanının Tarihi. Çev: Rüstem Baksoy. İstanbul: Plan B.
O’Hagan, M. (2016). Massively Open Translation: Unpacking the Relationship Between Technology and Translation in the 21st Century. International Journal of Communication, 10, 929-946.
O’Hagan, M. (2009). Evolution of User-Generated Translation: Fansubs, Translation Hacking and Crowdsourcing. Journal of Internalization and Localisation 1(1), 94-121.
Rampant, J. (2010). The Manga Polysystem: What Fans Want, Fans Get. Manga. Toni Johnson-Wood (Ed.), An Anthology of Global and Cultural Perspectives içinde (s. 221-232). London: Continuum.
Süter Görgüler, Z. (2021). Yeni medya etiği etrafında üretilen tara-çeviri pratikleri: Kavramsal tartışmalardan saha deneyimlerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (25), 1198- 1213. DOI: 10.29000/rumelide.1032577.
- Scanlation, scanlator ve scanlation community kavramları, çalışmanın yazarı tarafından Türkçeye sırasıyla tara-çeviri, tara-çevirmen ve tara-çeviri topluluğu olarak çevrilmiştir (Süter-Görgüler, 2021). ↑
- Bu çalışma, “Yeni Toplumsallıklar Etrafında Yükselen Çeviri Pratikleri: Türkiye’de Tara-Çeviri (Manga) İçeriklerinin Dolaşımı ve Netnografik Çözümlemeler” (2016) başlıklı doktora tez çalışmasından üretilmiştir. ↑
- Bu söyleşi 2014 yılında Gon Çizgi Roman Kitabevi’nin sahibi ve çizgi roman çevirmeni Cenk Könül ile yapılmıştır. Bu çalışma kapsamında ilgili söyleşinin bir kısmına yer verilmiştir. ↑
