Sibel Gürsoy
“Masallar, çocukları uyutmak; yetişkinleri uyandırmak içindir.”
Bu yazının amacı, “Oz Büyücüsü” adlı masalın Joseph Campbell tarafından geliştirilen monomit kuramı bağlamında incelemektir. Kitabın orijinal adı “The Wonderful Wizard of Oz” olup çevirmeni Volkan Yalçıntoklu’dur[1] ve “Oz Büyücüsü” olarak dilimize çevrilmiştir.
Mitler üzerine yaptığı çalışmalarıyla tanınan Joseph John Campbell (26 Mart 1904 – 30 Ekim 1987), Amerikalı mitolojist, yazar ve eğitmendir. Karşılaştırmalı mitoloji ve karşılaştırmalı din alanlarında yaptığı çalışmalarla bütün mit ve destanların insanı ve evreni anlama hususunda birbirine bağlı olduğunu ortaya koyan bir kuram geliştirdi. Joseph Campbell’e göre bütün mitik anlatılar belirli bir kalıba uymaktadır. Campbell, Kahramanın Sonsuz Yolculuğu isimli kitabında monomit kuramı olarak adlandırdığı kalıbı aşamaları ile açıklamaktadır. Monomit kuramı; Yola Çıkış (Ayrılış), Erginlenme, Geri Dönüş aşamalarından oluşmaktadır. Bu üç aşamanın da kendi içerisinde alt aşamaları mevcuttur. Kahraman’ın yolculuğu dairesel bir düzende çeşitli aşamalar ile tasnif edilmektedir. Bir kahraman olağan dünyadan çıkıp doğaüstü tuhaflıklar bölgesine doğru ilerler. Burada masalsı güçlerle karşılaşır ve kahraman belli bir güç elde ederek kesin zaferle gizemli maceradan geri döner. Burada kahramanın fiziksel bir arayışın yanı sıra psikolojik bir arayışın içerisinde olduğu söylenebilir. Böylece kahraman yolculukları esnasında bilinçdışını aşıp kişiliğini bütün olarak gerçekleştirmeyi amaçlar. (Campbell, 2013: 42)
Oz Büyücüsü Masalının Olay Örgüsü
Frank Baum tarafından 1900 yılında yazılan Oz Büyücüsü adlı eserin ana kahramanı Dorothy’dir. Dorothy, Kansas’ta tek odalı bir evde, Henry Amca ve Em Teyze ile birlikte yaşayan genç bir kızdır; hayatının neşesi köpeğidir Toto’dur. Ani bir kasırga vurur ve Dorothy Toto’yu yakaladığında fırtına mahzenine ulaşamaz. Kasırga onu uzun bir yolculuğa çıkardığında hala evin içindeler. Kasırga esnasında Dorothy ev ile birlikte uçmuştur ve kasırga sona erdiğinde çok kısa, tuhaf giyimli insanların yaşadığı güzel bir ülkede olduğunu keşfeder. Kuzeyin Cadısı, ona Kıtırsoylar diyarında olduğunu ve onu öldürdüğü için minnettar olduğunu söyler. Ev, Doğunun Kötü Cadısı üzerine iner ve böylece onları özgür kılar. Kuzeyin Cadısı, Dorothy’ye ölü cadının gümüş ayakkabılarını verir ve ona Zümrütler Şehri’ne gitmesini tavsiye eder. Kansas’a dönmesine yardım edebilecek Büyük Büyücü Oz. Cadı, Dorothy’yi, zarar görmesini önlemek için sihirli bir öpücükle sarı tuğlalı yola gönderir.
Zümrüt şehrine yapılan uzun yolculukta Dorothy ve Toto’ya beyni olmasını dileyen Korkuluk; bir kalbi özleyen Teneke Adam ve cesaret arayan korkak Aslan eşlik eder. Güzergâhları boyunca pek çok denemeyle karşılaşırlar, ancak bunların hepsinin üstesinden gelirler. Sonunda, Kapı Muhafızı’nın onları yeşil camlı gözlüklerle giydirdiği ve onları Oz Sarayı’na götürdüğü Zümrüt şehrine ulaşırlar. Oz, onlara hiçbir iyilik yapılmayacağını söyler. Masalın sonunda Güney’in Cadısı, Dorothy’ye onu evine geri götürmek için gümüş ayakkabıları nasıl kullanacağını anlatır ve ana kahraman evine dönüş yapar.
Monomit kapsamında aşamalar şu şekildedir:
Yola çıkış
Campbell’in oluşturduğu monomit kuramının üç aşamasından ilkidir. Yola çıkış aşaması içerisinde beşe ayrılmaktadır. Kurama göre; yola çıkış, kahramanın maceraya çağrılmasıyla başlayıp çağrıyı reddetmesiyle son bulur.
Maceraya Çağrı
Mitolojik yolculuğun “maceraya çağrı” olarak belirlenen bu ilk aşaması kahramanı çağıran ve onun ruhsal ağırlık merkezini toplumunun sınırlarından bilinmeyen bir bölgeye çekmiş olan kaderi belirtir. Bu önemli hazine ve tehlike bölgesi çeşitli biçimlerde sunulabilir: uzak bir ülke, bir orman, yeraltında, dalgaların altında ya da göğün üstünde bir krallık, gizli bir ada, sisli dağ tepesi ya da derin bir düş hali; fakat hep tuhaf biçimde akışkan ve çok biçimli varlıkların, hayal edilemez eziyetlerin, insanüstü görevlerin ve olanaksız zevklerin yeridir (Campbell, 2013: 72).
Oz Büyücüsü masalının ilk aşamasında gri bir tablo betimlemesi yapılmaktadır: gri gökyüzü, ana kahramanın anne ve babasını kaybetmesi ile eniştesi ve teyzesinin yanına taşınması ve onların gri renkli giysileri ve donuk yüzleri vb (Baum, 2007: 8-12). Ana kahraman Dorothy, kasırga sonucu evi ile Kıtırsoyların yaşadığı diyara gelir ve Kuzey’in Cadısı tarafından karşılanır ve şapkasında görünen “Dorothy’nin Zümrüt Şehir’e Gitmesini Sağla” yazısı ile maceraya davet edilir (Baum, 2007: 19).
Çağrının Reddi
Çağrıya yanıt vermemek veya çağrının reddi, macerayı olumsuza çevirir ve maceranın ana kişisi elindeki gücü kaybederek kurtarılacak bir kurban haline gelir (Campbell, 2007: 73).
Oz Büyücüsü masalında çağrıyı reddetme söz konusu değildir.
Doğaüstü Yardım
Çağrıyı reddetmemiş olanlar için, kahramanın yolculuğunun ilk karşılaşması, maceracıya aşacağı ejder güçlere karşı tılsımlar sağlayan, koruyucu bir figürledir (genelde ufak tefek yaşlı bir kadın ya da erkek) (Campbell, 2013: 84).
Doğaüstü yardımcının biçim olarak erkek olması seyrek görülmez. Peri kültüründe o ormandaki küçük bir adam, kahramanın ihtiyaç duyacağı tılsımları ve öğütleri sağlayacak bir büyücü, keşiş, çoban ya da demirci olabilir. Klasik mitlerde bu Hermes-Merkür’dür (Campbell, 2013: 89).
Oz Büyücüsü masalında doğaüstü yardımcı, Kuzey’in Cadısı olup kahramanın maceraya atılması için gerekli ortamı oluşturmuştur (kötülüklere karşı korumak amacıyla onu alnından öperek mühürlemiştir). Dorothy’nin ihtiyacı olacak olan öğütleri verir, yolculuk aşamalarını, sarı tuğlalı yoldan Zümrüt Şehri’ne ulaşabileceğini söyler (Baum, 2007: 20-21).
İlk Eşiğin Aşılması
Kahraman bulunduğu ortamdan çıkar ve artık macerası başlamıştır. Dorothy, mavi ve beyaz renkli elbisesi ile gümüş ayakkabıları giyerek yolculuğa başlar. Yanında köpeği Toto vardır (Baum, 2007: 23).
Balina Karnı
Büyülü eşikten geçişin bir yeniden doğum alanına geçme olduğu fikri, dünyanın her yerinde rahim imgesi olan balina karnıyla simgelenmiştir. Kahraman, eşiğin gücünü ele geçirmek ya da onunla uzlaşmak yerine bilinmeyenin içinde kaybolur ve ölmüş gibi görünür (Campbell, 2013: 107).
Balina karnı, yeniden doğumu temsil etmektedir. Kahraman’ın kaybolup macera içerisinde anne karnındaki bebek gibi yaşama hazır hale gelmesi şeklinde tasnif edilebilecek bir süreçte olduğu zamandır.
Oz Büyücüsü masalında kahraman, Zümrüt Şehri’ne gitmek için ormana girer ve güneşin ışığı kesilir (Baum, 2007: 32). Orman, balina karnının temsil ettiği yeniden doğum alanı olarak nitelendirilebilir.
Erginlenme
Kuramın ikinci aşamasıdır ve altı alt aşamada tamamlanır. Erginlenme sürecinde çeşitli sorunlar yaşayan kahraman, bir tanrıça figürüyle karşılaşır. Baştan çıkaran bir kadın mevcuttur. Kahraman, babanın gönlünü alır ve erginlenme sürecinin sonucu niteliğinde tanrılaşır. Nihai ödül kahramanın olur. Bu ödül genellikle başlangıçta kaçtığı, reddettiği unsurdur.
Sınavlar Yolu
Eşiği aştıktan sonra, kahraman bir dizi sınavdan geçmek üzere tuhaf biçimde akışkan, belirsiz biçimlerin düş dünyasında ilerler. Bu, mit-maceranın sevilen bir aşamasıdır; mucizevi sınavlar ve işkencelerle dolu bir dünya edebiyatı yaratmıştır. Kahraman bu bölgeye girmeden önce karşılaştığı doğaüstü yardımcının önerileri, tılsımları ve gizli araçlarından yardım almaktadır ya da insanüstü yolculuğu sırasında kendisini her yerde destekleyen iyi kalpli bir güç olduğunu ilk kez burada da fark edebilir (Campbell, 2013: 113).
Dorothy, yola çıktığında yanında kendisine beyni olmayan Korkuluk, kalbi olmayan Teneke Adam, cesareti olmayan Aslan eşlik eder. Yolculuk boyunca çeşitli zorluklarla ve cesaret kırıcı olaylarla (Zümrüt Şehri’ne giden yol ile ormanı ayıran geniş hendeği aşmak, geniş bir nehrin üstünden kayıkla geçmek) karşılaşırlar (Baum, 2007: 32-76).
Tanrıçayla Karşılaşma
Genellikle bütün engeller ve devler aşıldığında gelen en son macera, başarılı kahraman ruhun Dünyanın Kraliçe Tanrıçasıyla mistik evliliği olarak sunulmuştur. Bu en alt noktadaki, zirvedeki ya da dünyanın en ucundaki, kozmosun orta noktasındaki, tapınağın sunak yerindeki ya da kalbin en derin noktasının karanlığındaki krizdir (Campbell, 2013: 125).
Dorothy ve arkadaşları, gelincik tarlasında uyuyan Aslan’ı kurtarmak için Farelerin Kraliçesi’nden yardım alır (Baum, 2007: 69-75).
Baştan Çıkaran Kadın
Dünyanın kraliçe tanrıçasıyla mistik evlilik kahramanın tam bir yaşam ustalığını temsil eder; çünkü kadın yaşamdır, kahraman onun bileni ve efendisidir. Kahramanın sonul deneyimini ve edimini önceleyen sınamalar, bilincini geliştiren ve kaçınılmaz gelininin, yani anne – yok edenin sahiplenişine katlanabilecek hale getiren araçların gerçeğe dönüşme krizlerinin simgesiydi. Böylece kendisinin ve babasının bir olduğunu bilir: babasının yerine geçmiştir (Campbell, 2013: 138).
Oz Büyücüsü masalında Batının Kötü Cadısı, baştan çıkaran kadın tipine örnek verilebilir. Batının Kötü Cadısı, güneşin battığı yerdedir ve Oz Büyücüsü, Dorothy’den onu öldürmesi karşılığında Kansas’a gönderileceğini söyler (Baum, 2007: 101-131).
Babanın Gönlünü Alma
Kahraman, babanın ego-yıkıcı erginleyişinin ürkütücü deneyimlerinin hepsinden büyüleriyle (polen nazarlıkları ve şefaat gücü) korunmasını sağlayan yardımcı dişi figüründen umut ve güvence elde edebilir; ancak sonunda, anne ile babanın birbirini yansıttığını ve özde aynı olduklarını fark edecektir (Campbell, 2013: 149).
Oz Büyücüsü masalında korkak Aslan’ın kurtarılmasından sonra karakterler Oz Diyarı’na varır ve geceyi geçirmek için bir çiftlik evine girerler. Evin içinde bir kadın, bir erkek ve iki çocuk vardır ve herkes yemek için masa etrafında toplanmıştır. Evin içindeki kadın ve erkek, Dorothy’yi Oz Büyücüsü ve Zümrüt Şehir hakkında ayrıntılı bir şekilde bilgilendirir (Baum, 2007: 76-81).
Tanrılaşma
Kahramanın içindeki Tanrı ve Tanrıçalar (eril ve dişil yönleri), aracılığıyla kendi içindeki güçlerini aramaktadır. Dorothy, Kansas’ta yaşayan teyzesi ve eniştesine kavuşmayı istemektedir. Anne ve babasını kaybetmesi ile içindeki eril ve dişil arketiplerin yerini teyzesi ve eniştesi almış olup yeni hayata başladığında gri renginde olan her şey onu mutsuz etmiştir. Çıktığı yolculuk ile kendi benliğinde bir dönüşüm yaşamış olup kendisini yeniden yapılandırmıştır.
Nihai Ödül
Burada maceranın başarılmasındaki kolaylık kahramanın üstün biri olduğunu belirtir. Sıradan kahraman bir sınavdan geçer, ama seçilmiş olan bir engelle karşılaşmaz ve hata yapmaz (Campbell, 2013: 198).
Oz Büyücüsü masalında Dorothy ile birlikte yolculuk yapan beyinsiz Korkuluk, istediği beyne, kalpsiz Teneke Adam, kalbe ve cesaretsiz Aslan da cesarete kavuşmuştur.
Dönüş
Son aşama dönüştür ve altı adımda tamamlanır. Kahraman maceraya atılıp, erginlenme sürecini tamamlamıştır. Kahraman, dönüş aşamasını başlangıçta reddeder. Büyülü bir kaçış meydana gelir. Dışarıdan gelen bir kurtuluş söz konusudur. Dönüş eşiği aşan kahraman iki dünyanın ustasına dönüşür. Yaşama özgürlüğünü kazanır ve tüm aşamalar tamamlanmış olur. Kahraman yolculuğunda Campbell’in çizdiği daireyi böylece tamamlar.
Dönüşün Reddedilişi
Kahramanın macerası ya kaynağa nüfuz etme ya da birtakım erkek ya da kadın, insan ya da hayvan kişileşmelerin yardımıyla sona erdiğinde, maceracının yaşam değiştiren gezisinden dönmesi gerekir. Monomitin ölçütü olan tam çevrim, kahramanın, ödülün, topluluğun, ulusun, gezegenin ya da on bin dünyanın yenilenmesiyle sonlandırabileceği bilgelik tılsımlarını, Altın Post’u ya da uyuyan prensesini insanlar dünyasına geri getirmesi gerekmektedir (Campbell, 2013: 222).
Büyülü Kaçış
Zafere ulaşan kahraman eğer tanrı ya da tanrıçanın kutsamasını elde ederse ve toplumun yeniden yapılanması için bir iksirle birlikte dünyaya dönmekle görevlendirilirse, macerasının son aşamasında doğaüstü efendisinin tüm güçleriyle desteklenir. Diğer yandan, eğer ganimeti muhafızının karşı çıkışına rağmen elde ettiyse ya da kahramanın dünyaya dönme arzusu tanrılar ve şeytanlarca uygunsuz bulunduysa, o zaman mitolojik çevrimin son aşaması hareketli, genellikle gülünç bir takip olur. Bu kaçış büyülü engelleme ve kurtulma mucizeleriyle karmaşıklaşabilir (Campbell, 2013: 225).
Oz Büyücüsü masalında, Dorothy Kansas’a geri dönmek üzere balonda seyahat etmeyi planlar; ancak Oz Büyücüsü balondayken balon aniden havalanır ve Dorothy’nin planladığı geri dönüş yolculuğunu geciktirmiştir (Baum, 2007: 147-150).
Dışarıdan Gelen Kurtuluş
Kahramanın doğaüstü macerasından dışarıdan yardımla geri getirilmesi gerekebilir. Yani, dünyanın gelip onu alması gerekebilir. Çünkü bir yerde olmanın derin saadeti, uyanık halin benlik parçalanması yararına kolayca bırakılamaz. “Kim dünyadan atıldıktan sonra,” diye okuyoruz, “geri dönmeyi arzular? O yalnızca orada olacaktır.” Ve yine, kişi yaşadıkça yaşam çağıracaktır. Toplum ondan uzak durana karşı kıskançtır ve gelip kapıyı çalar. Eğer kahraman isteksizse, rahatsız eden kişi tatsız bir şok yaşar; ama diğer yandan, çağrılanlar yalnızca geciktiriliyorsa belirgin bir kurtarma gerçekleşir ve maceracı geri döner (Campbell, 2013: 235).
Oz Büyücüsü masalında Dorothy’nin Kansas’a dönmesi için Güneyin İyi Cadısı Glinda’dan yardım etmek üzere arkadaşları ile Güney Diyarı’na yolculuk yapacaktır. Güneyin İyi Cadısı Glinda, Dorothy için son kurtuluş ümididir (Baum, 2007: 155-156).
Dönüş Eşiğinin Aşılması
Kahraman bildiğimiz ülkeden karanlığa doğru yola çıkar; orada macerasını tamamlar ya da yine basitçe bize olan bağlarını kaybeder, hapsedilir ya da tehlikeye düşer ve dönüşü o öte bölgeden bir dönüş olarak anlatılır. Yine de -ve işte mit ve simgeyi anlamak için temel bir anahtar- iki krallık aslında birdir. Tanrıların alanı bildiğimiz dünyanın unutulmuş bir boyutudur. Ve isteyerek ya da istemeyerek o boyutun araştırılması, kahramanın yaptıklarının tam anlamıdır. Olağan yaşamda önemli görünen değerler ve ayrımlar, benliğin daha önce sadece ötekilik olan şeyi ürkütücü biçimde özümlemesiyle kaybolur. Yamyam devlerin öykülerinde olduğu gibi, niteliksiz ruhlar için aşkın deneyiminin bütün yükü, bu kişisel bireyselleşme kaybının ürkütücülüğü olabilir. Fakat kahraman-ruh cesurca içeri girer ve cadıların tanrıçalara ve ejderlerin tanrıların bekçi köpeklerine dönüştüğünü keşfeder (Campbell, 2013: 245).
Oz Büyücüsü masalında Dorothy, Güney Diyarı’na ulaşmak için saldırgan ağaçların olduğu ormanlık alandan, porselen diyarından, çamurlu bir yoldan geçerek çeşitli tehlikeler atlatır (Baum, 2007: 157- 180).
İki Dünyanın Ustası
İki dünya ayrımı arasında, zamanın görünümlerinin bakış açısından nedensel derinliğine ileri geri gidip gelmek özgürlüğü ustanın becerisidir. Kozmik Dansçı, der Nietzsche, ağırlığını tek bir noktaya koymaz, fakat neşeyle, hafifçe döner ve bir konumdan diğerine sıçrar. Bir anda ancak bir noktadan konuşmak olasıdır, ama bu diğerlerinin kavrayışlarını geçersiz kılmaz (Campbell, 2013: 258). Kahraman hem yeraltı hem yerüstü dünyayı iyi tanıyarak her iki dünyanın ustası haline gelmiştir.
Oz Büyücüsü masalında, Dorothy’nin yanında olan Korkuluk istediği beyne, Teneke Adam istediği kalbe ve Aslan cesaretine kavuşmuştur. Glinda her birini bir bölgeye yönetici olarak gönderir. Korkuluk (beyin) Zümrüt Şehri, Teneke Adam (kalp) Batı Diyarı’nı, Aslan (cesaret) da çekiç kafaların tepesinin ardındaki ormanı yönetmekle görevlendirilir (Baum, 2007: 181-187).
Yaşama Özgürlüğü
Nasıl biri yıpranmış giysileri çıkarıp yeni olanları giyerse, gövdelenen Benlik de yıpranan bedenleri çıkarır ve yenilerini giyer. Silahlar kesmez Onu; ateş Onu yakmaz, su ıslatmaz Onu; rüzgâr Onu üşütmez. Bu Benlik kesilemez, yakılamaz, ıslatılamaz ya da üşütülemez. Ebedi, her şeyi kapsayan, değişmeyen, kıpırdamaz Benlik sonsuza dek aynıdır (Campbell, 2013: 267).
Dorothy, gümüş ayakkabılarındaki gücün (aslında kendi gücünün) farkına varır ve Glinda’nın yönlendirmesi ile topuklarını üç kere birbirine vurup arkadaşları ile vedalaştıktan sonra rüzgârın etkisiyle Kansas’a evine döner (Baum, 2007: 188).
Sonuç
Oz Büyücüsü masalının ana kahramanı Dorothy, kasırga sonucu bilinen diyardan bilinmeyen diyarlara yolculuk yaşamıştır. Joseph Campbell’in oluşturduğu monomit kuramına göre Oz Büyücüsü masalının kurama uygunluğu bu çalışmada incelenmiştir. Çalışma sonucunda ana kahraman Dorothy’nin Campbell’in oluşturduğu kuramın üç ana aşaması olan yola çıkış, erginlenme, dönüş aşamalarından çeşitli sınavlar deneyimleyerek geçmiş olduğu söylenebilir. Bu yolculuk bir bakıma kahramanın kendi içindeki akıl, kalp ve cesaret güçlerini fark etmesini sağlayan bir yolculuk olmuştur. Kahraman, başladığı noktaya geri döner; ancak içinde saklı olanı bulmuş ve güçlü kahraman olarak geri dönüş sağlamıştır. Yolculuk esnasında kahramanın yanında hiç ayrılmayan köpeği Toto, ona rehberlik etmiş, ilgili eşikleri aşması için ona yardım etmiştir.
Kaynakça
Baum, L. Frank (2007) Oz Büyücüsü (The Wonderful Wizard of Oz), çeviren: Volkan Yalçıntoklu, İş Bankası Kültür Yayınları.
Campbell, Joseph (2013) Kahramanın Sonsuz Yolculuğu (The Hero With A Thousand Faces), çeviren: Sabri Gürses, Kabalcı Yayıncılık.
- Volkan Yalçıntoklu: Saint-Joseph lisesinde okudu. 9 Eylül Üniversitesi Tıbbi Biyoloji ve Genetik bölümünü bitirdi. Uzun yıllar kitapçılık yaptı. Fransızca ve İngilizceden çeviriler yapıyor. Eserlerini çevirdiği yazarlar arasında Jules Verne, Helene DeWitt, Alan Snow, Richard Maltby Jr., Lyman Frank Baum, Charles Perrault yer alıyor. ↑
