Masallardaki Kadın Figürleri
Barbara Gobrecht
Bu araştırma, Grimm Kardeşler’in bilinen Çocuk ve Ev Masalları’nın örnekleri üzerinden tipik kadın figürleri ve rolleri ele almaktadır.
Jacob Grimm ve Wilhelm Grimm kardeşlerin ilk masal kitabı 1812’de ilk kez, 1857’de ise 7. büyük ve kanonlaşmış baskısıyla son kez yayımlanmıştır. Grimm Masalları olarak ünlenen Çocuk ve Ev Masalları (Almanca: Kinder -und Hausmärchen) kuşkusuz dünya edebiyatının en önemli masal koleksiyonudur. Alman Grimm Kardeşler bu masalların evrensel bir anlatıya sahip olduğunun farkındaydı; tahmin edemedikleri ise yazdıkları masalların dünya çapında ün kazanacağıydı. Özellikle 19. yüzyıldan günümüz uzanan süreçte Grimm Masalları’nın filme uyarlanarak televizyonlarda ekrana gelmesi buna örnek gösterilebilir. Bu nedenle burada Grimm Masalları’nın tipik kadın figürleri ele alınarak özellikle Grimm Kardeşler’in masal koleksiyondan örneklere ve zaman zaman önceki masal versiyonlarına değinerek Avrupa’nın kültürel alanlarının belirgin farklılıklarına yer verilecektir. Çalışmanın odak noktasını oluşturan “asıl” masallardır, peri masalları (Zaubermärchen).
Avrupa’daki peri masallarının eyleme dayalı figürleri: Canavarlar, her yaştan insanlar, konuşan hayvanlar veya her iki cinsiyete sahip olabilecek hayvana dönüştürülmüş insanlar. Kızlar ve kadınlar bitkilere, özellikle de bir çiçeklere dönüştürülmüş olabilir.
Basit bir olay örgüsüne sahip böyle anlatılarda kızın ya da genç kadının masalın sonunda bir kahraman olarak karşımıza çıkması mümkün – ve buna bağlı olarak masal okuyucuları kendileriyle özdeşleştirebileceği bir figür bulabilmektedir. Karşısında ise kötü bir düşman karakteri ve düşman karakterinin yardımcısı olabilir.
Gerçek peri masallarda insanların korku, iğrenme, merak, öfke veya yas tutma gibi duyguları tasvir edilmez veya anlatılmaz; kurgudaki eylemlere yansıtılır. Örneğin Kurbağa Prens Masalı’ndaki (Königsfrosch) kralın kızı “çirkin” kurbağayı “tüm kuvvetiyle” duvara fırlatır.
Çocukluk Çağındaki Kızlar
Yine Grimm Kardeşler’in meşhur çocuk masallarından Hansel ile Gretel Masalı’nda (Hänsel und Gretel)Gretel karakterihep ağlamaktadır ve sık sık ağabeysi tarafından teselli edilmek zorunda kalır (Bkz. görsel 1). Odun kırarak geçimini sürdüren fakir aile, çocuklarını besleyemeyeceği için ormana bırakır.
Özellikle çocuklar bu klasik “korkunu yenme” masallarını severler; çünkü Hansel ile Gretel kardeşler her zaman birbirinden destek alırlar. Masalın başında konuşucu ve yol gösterici, erkek kardeştir. Hansel’in planları geçici olarak işe yarar ancak sonrasında kendisi de çaresiz kalır. Hansel, cadı tarafından bir kafese kapatılır, kız kardeşi ise ağlaya ağlaya ev işlerini yapmak zorunda kalır.
Ancak Gretel tehlikenin yaklaştığını fark edince ağlamayı bırakır, cesaretini toplayarak kendisini ve kardeşini cadının elinden kurtarır. Hatta cadıyı fırın ateşine iter ve çıkamaması için fırının kapağını kapatır. Böylece Gretel, kardeşler arasında cesaretli olanın kendisinin olduğunu kanıtlar. Gretel dönüş yolunda erkek kardeşine serin kanlılığıyla eve ulaşmanın yollarını anlatır.
Ergenlik Çağındaki Kızlar
Masallarda ergenlik çağındaki kızlar, dikenli çalıların arkasında gizlenir ya da yüksek bir kulede tutulur. Böylece erkeklerin ona ulaşması engellenir.
Prensin yumuşak bir öpücüğünün ardından rüya gibi bir düğün: Bir genç kız için ne kadar şiirsel ve masum bir aşk uyanışı değil mi? Ancak Grimm Masalları’ndan Uyuyan Güzel Masalı’nın (Dornröschen) önceki versiyonları için aynısı söylenemez. İtalyan versiyonunda Giambattista Basile’in Ay, Güneş ve Talia adıhikayesibakire bir genç kızın uyurken hamile bırakıldığını konu alır. Talia’yı büyüden kurtaran sevdiği kişi, o sırada avda olan kral değil, karnındaki 9 aylık ikiz bebekleridir. Hatta bebekler anne sütü ararken yanlışlıkla uyutan keten lifini emerler.
Basile’nin anlatımından belirsiz bir zaman sonra Fransız Charles Perrault tarafından hikayenin farklı bir versiyonu çıkar. Perrault’un hikayesinde genç kızı 100 yıllık (oldukça rahat geçen) uykusunda kralın oğullarını uzak tutmak için dikenli çalılarla korur. Basile’nin uyanma anı keten liflerinin çıkarılmasıyla aynı şekilde mantıksız ancak Grimm Masalları’nda genç kızın romantik bir öpücükle uyanması Grimm Masalları’nın alıcı noktasıdır. Eski hikayenin ikinci kısmındaki uyuyan güzellik” tiplemesinde genç kız veçocukları başka kıskanç kadın (insan yiyen) tarafından ölümle tehdit edilir. Grimm Kardeşler bu bölümü dışarda bırakır ve yerine uykuya dalma ve uyanma sahnelerini ön plana çıkarır.
Yine naif ve kolay kandırılabilen genç bir kız Rapunzel Masalı’nı (Rapunzel) düşünün. Tedbirli anneler (Periler veya Grimm Masalları’nda Büyücü) yüksek kulelerde bile sarışın uzun saçlı güzel kızlarını aşık prenslerden veya evlilik dışı hamileliklerden koruyamayabilir. Güney Avrupa versiyonunda Grimm Masalları’ndan farklı olarak sarışın Rapunzel, çok daha aktif gösterilir. Onu kollayan büyücünün sihirli eşyalarını çalıp sevdiğiyle kaçar. Grimm Masalları’nda ise Alman Rapunzel göz yaşları da büyülüdür. Göz yaşıyla sevdiğinin görme yetisini geri verir.
Zavallı Kızlar, İyi ve Çalışkan Üvey Kızlar
Kül Kedisi zengin bir adamın kızı olmasına rağmen, annesinin vefatıyla evlenen babası ikinci karısına ve onun çirkin kızlarına karşı çıkamaz. Babasının ikinci evliliğiyle “zavallı üvey kız” için zor günler başlar. Sabahtan akşama kadar ev işi yapmak zorunda kalır ve üstüne üstlük onunla alay edilir. Çocuk ve Ev Masalları kahramanları, acı çekmeyi ve üvey anneleri tarafından işkence görmeyi konu alır. Ancak sosyal yükseliş de bir o kadar göz alıcıdır. Balonun en güzel kızı olarak Grimm Masalları’ndaki Kül Kedisi (Aschenputtel),kralın oğlundan 3 kez kaçarak prensin arkasından koşmasını sağlar. Onun özgüveni önceki Fransız Cendrillon versiyonundan farklıdır. Önceki versiyonunda Cendrillon kendisine değil bir periye ve bu perinin sihirli değneğine güvenmektedir. Perrault’un anlatımında ABD’nin çoğunlukla film uyarlamalarında uygulanan ve genellikle basit bir kurguya sahip popüler Cinderella versiyonunun izlerini görmek mümkün: “Fakir kız zengin bir koca bulur” şeklinde “Hollywood-Külkedisi varyasyonu” olarak gösterilir. Tıpkı Pretty Woman (Özel Bir Kadın) romantik komedi filmindeki gibi. Bu basitliğe karşın Grimm Kardeşler’in dans masalları bu tarz unsurlara tutunmaz.
Grimm Kardeşler’in anlatımlarında kadın figürlerini iyi üvey kızlar ve onun karşısında kötü üvey anneler olarak ne kadar keskin bir ayrımla sunduğu Çocuk ve Ev Masalları’ndan Tatlım Roland (Der Liebste Roland) masalının başında görülmektedir: “Bir zamanlar kötü kalpli bir kadın varmış. Kadının bir de iki kızı varmış. Bir kızı çirkin ve kötü kalpli olmasına rağmen annesi onu çok severmiş çünkü o öz kızıymış. Diğeri güzel ve iyi kalpliymiş fakat ondan nefret edermiş çünkü o üvey kızıymış”. Bu kadın güzel bir önlük için bile üvey kızını öldürmeye hazırmış. Artık tek kurtuluşu bir gece yarısı maktulün değişimi ve sevdiğiyle birlikte sihirli bir kaçıştır. Bayan Holle Masalı’nda (Frau Holle) “zavallı”, iyi üvey kızı ve kötü kızı karakterize etmek için Grimm Kardeşler baş kahramanı güzel ve çalışkan, çirkin anti-kahramanı ise sadece “tembel” olarak adlandırmıştır. Popüler “Goldmaria” ve “Pechmaria” isimli karakterler ancak 1845 yılında tanınmaya başlamıştır. Bu masal Ludwig Bechstein’in Alman Masallar Kitabı (Deutsches Märchenbuch) adlı yapıtında yer alır. Grimm Masalları’nın didaktik yönü dünyaca kabul görmesine rağmen bu masalın sonunda kız (havadan altınların yağmasına rağmen) çoğu Avrupa versiyonundan farklı olarak evlenmez.
Güzel Prensesler
Kar gibi beyaz ten, al yanaklar ve kömür gibi siyah saçlar: Henüz 7 yaşındayken bile sevimli ve herkesçe sevilen Pamuk Prenses görünüşüne önem veren üvey annesinden kat kat daha güzelmiş. Pamuk Prenses kralın kızı olmasına rağmen o iyi yüreğiyle Yedi Cüceler’e hizmet etmektedir (Görsel 2).
Pamuk Prenses göz yaşartıcı masumiyetiyle her defasında kılık değiştiren kraliçenin ölüm tuzağına düşer. Çoğunlukla fark edilmeyen detay: Grimm Kardeşleri’in Çocuk ve Ev Masalları’nın ikinci baskısında Alman annelerinde kötü imaj yaratmamak için öz anneyi, üvey anne olarak gösterilmektedir. Masalın önceki, yani 1812’deki birinci baskısında Pamuk Prenses– kendi güzelliğiyle övünen ve öz kızını kıskanan öz annesi tarafından öldürülmek istenir.
Güzeller güzeli bir kralın kızı kendi güzelliğiyle o kadar övünürmüş ki kimseyi kendine layık görmezmiş [bkz. Kral Keçi Sakal Masalı (König Drosselbart)]. Bir diğer genç kız kimsenin boyunduruğu altında kalmak istemeyerek dünyaya hükmetmek istemiş [bkz. Deniz Tavşanı Masalı (Das Meerhäschen)]. Grimm Kardeşler’in masallarında eğer bir prenses kendi güzelliğiyle övünüyorsa sert eleştiriler alır – ve kısmen toplum tarafından aşağılanır.
Çaresiz Gelinler ve Masallardaki Zayıf Anneler
Grimm koleksiyonunda kaçınılmaz zayıf karaktere sahip olan kadın figürlerinin yoğunluğu masalların takipçilerini düşündürmektedir. Bilhassa “güçlü” kadınların sayısı elle sayılabilecek kadar az ise. Ancak Erkek Kardeş ve Kız Kardeş (Brüderchen und Schwesterchen) tipi anlatılarda evlilik krizini aşmanın yollarını gösteren eğitici hikayeler de bulunmaktadır.
Grimm Masalı’ndaki Kız Kardeş karakterininözel bir yeri vardır; çünkü genç kız olay örgüsü boyunca zayıf ve çaresiz bir kadın değildir. Örnek olarak kızın altın gerdanlığı ve doğaya karşı bağlılığı gösterilebilir: Kız Kardeşsuyun dilinden anlamaktadır ve ayrıca şifalı bitkilerde tedavi konusunda bilgi sahibidir. Güzelliğinden dolayı kral onu kraliçesi yapar. Ama sonra Kız Kardeş anne olur. Evlenir evlenmez kral ava çıkar. Kralın yokluğunu fırsat bilen kıskanç üvey anne ve onun tek gözlü çirkin kızı harekete geçer. Yeni doğum yapan genç kraliçeyi banyoya kilitlerler ve nefessiz kalsın diye odun ateşini körüklerler. Kral döndüğünde kötü kalpli üvey anne yeni doğmuş olan oğlan bebeğini kralın kucağına verir. Yatağında yatan “sevgili karısı” ise üvey annenin çirkin kızıdır. Kral hiçbir şey fark etmez.
Masallarda kritik anlarda ava giden ve ilk kez baba olan bir baba, ilk bebeğini kucağına alacak emziren bir anne, bir de görsel olarak bu anneye tıpatıp benzeyen, bir cadı kadar kötülük yapan çirkin bir karakter vardır. Bu tür masallar hep güçsüz kadınları yansıtır. Ancak Grimm Kardeşler bu özellikleri duygusallıkla ön plana çıkarır.
Gerçekten bu tür hikayeler gerçekliğe yakındır – ve günümüzde de Grimm hikayelerinin zamanında olduğu gibi etkisini sürdürmektedir. Zayıf kahraman incelendiğinde en azından zamansal olarak öz güven eksikliğini dönemsel olarak yaşar. Bu öz güven eksikliği “iktidar boşluğu” yaratır ve kaçınılmaz olarak düşman hamlesiyle gecikmez. Bu masalda kötü kalpli görsel ikiz karakter boşluğu fırsat bilerek genç kadının yerine geçer. Bu masalda kötü kalpli, tıpatıp aynı görsellikte olan karakter boşluğu fırsat bilerek genç kadının yerine geçer. Masallarda zayıflık gösteren genç kadın ıstırap çekerek “cezalandırılır”. İki bölümden oluşan masallarda, kendi ayakları üzerinde durabilen kızlar veya kadınlar bile bir yaşam biçiminden diğerine geçiş sırasında tüm dirayetini kaybeder. Tıpkı bir genç kız olmasına rağmen henüz bir eş olmayan Kaz Güden Kız Masalı’ndaki (Die Gänsemagd) gelin örneğinde olduğu gibi: Bir genç kız insan sınırlarını zorlayan haksızlıklara maruz kalır aynı genç lohusa kadının veya emziren annenin artık kralın onu istememesine inanması ve ayrıca yeni anne olarak rolüne alışmakta zorlanması. Yetişkin masallarında kimse bir gelin ve genç bir anne kadar bu denli hassas, düşmanca çevreye karşı çaresiz bir şekilde teslim olamaz. Elinden alınan iktidar, dışlanma, büyüye maruz kalma, zarar görme ve üstelik masal kahramanı lohusayken bile ölüm tehdidi ile karşı karşıya kalır.
Kadın figürlerin zayıflığına ve ıstırabına ilişkin yoğun yansımaları eleştiren biri muhtemelen kadın kahramanın kendi kurtuluşu için yaptığı küçük ama önemli katkıyı gözden kaçırır. Erkek Kardeş ve Kız Kardeş Masalı’ndaki genç kraliçe sonunda suskunluğunu ve eylemsizliğini bozar ve harekete geçerek isteğini dizelere döker – veya “yardım çığlığı” atar. Şimdi kurtarıcısının yardımı gerekmektedir.
Kurtarıcı Olarak Kızlar ve Kadınlar
Bir peri masalı olan Yedi Karga (Die sieben Raben) kardeş sevgisini yücelterek ön plana çıkaran en bilinen masaldır. Kız kardeşleri bir dilek üzerine 7 kargaya dönüşen erkek kardeşlerini “her ne pahasına olursa olsun” kurtarmak ister. Kız kardeşleri bunun için dünyanın bir ucuna gider ve tehlikeli ancak bir o kadar da ilginç yolculuğunda güneş, ay ve yıldızlar dünyasında yolculuk yapar. Masalın sonunda bir Camdağı’nın kapısını açmak için küçük parmağını bile feda eder ve erkek kardeşlerini eski görünümüne kavuşturur. Ardından birlikte ebeveynlerine kavuşmak için mutlu mesut ev yolunu tutarlar; nihayetinde bu bir çocuk masalıdır.
Birçok eski uluslararası yazılı versiyonunda Aşk Tanrısı ve Ruh (Amor und Psyche) hikayesinde güzel bir kadın asil damadı veya tanrı eşini fazla merakından veya boşboğazlığından kaybeder; çünkü üzerinde fazla baskı kurar. Birden fazla kez hamile kalan ancak mutsuz olan kadın birçok diyar dolaşır ve hatta “öteki dünyaya” geçiş yapar ve orada sihirli yetenekleri sayesinde büyülü kocasının kurtarıcısı olur – veya kocasını son anda rakibinin tutsağından kurtarır.
Masallardaki Akıllı Kadınlar, Şımarık Kahramanlar ve Güçlü Savaşçılar
O ne varlıklı ne de olağanüstü güzel: Akıllı çiftçi kızı babasına zor durumdan kurtarmak için kralı etkilemeyi başarır ve onunla evlenir. Kral, kibri yüzünden kızı reddetmek istediğinde kız ona uyku şurubu verir ve onu baştan çıkarır. Kız tartışmaya girmez onun yerine eyleme geçer, akıllı ve esprili bir şekilde davranır. Büyülü bir yardım yerine, seven bir kadının duygusal zekası ön plandadır. Dolayısıyla bu masal büyülü bir masal değil, roman türü bir masaldır.
Grimm Kardeşler’in peri masallarındaki kadın figürleri genellikle yerleşmiş bir biçimde masum görünmektedir. Bu yüzden kadınların zayıf karaktere sahip oldukları varsayılır veya Wilhelm Grimm’in tarafından merhamet duygusunu öne çıkaran “zavallı” öznitelik ön plana çıkar. Şımarık kızlar için kısa, esprili ve genellikle komik anlatıma sahip olan hikayeler incelenmelidir. Dilsel açıdan güzel bir örneği akıllı Gretel sunmaktadır. “O kırmızı topuklu ayakkabılar giyer” ve kurnaz aşçı kadar gizlice atıştırmalara düşkündür. Bu gösterişli kadın kahraman tamamen bencil olabilir ve hatta ceza almadan suç işleyebilir. Ve kadın dinleyiciler onunla birlikte gülebilir.
Grimm’in koleksiyonunda güçlü bir bakire kahramana veya amazon benzeri bir savaşçı kadına rastlanmaz; bu özellikler Rus peri masallarında bulunur. Daha fazlası karşılaştırmaları içeren tipik kadın figürleri Masallardaki Kadınlar (Märchenfrauen) adlı kitabıma yer almaktadır.
Cadılar ve Büyücüler, Periler ve Bilge Kadınlar
Yukarıda belirtilen baskıda Rus cadısı Baba-Jaga ile ilgili birçok masal çevirilerini de bulabilirsiniz. Gerçek bir iblis olan kararsız Babay-Jaga kendisine doğru yaklaşan kadın kahramanları ödüllendirir veya onlara yardım ederek anti kahramanları yok eder. Yine aynı kategoride ödül ve ceza unsurlarını içeren, masalda kar yağdıran sihirli Bayan Holle değerlendirilebilir. Bayan Holle aslında Almanya’nın Hessen eyaletinde efsanevi bir figürdür. Bu nedenle bazı uzmanlara göre Grimm Kardeşler o role fazla iyimser-anaç bir anne rolü yüklemişlerdir. Yine 2008 yılındaki film uyarlamasında oyuncu Marianne Sägebrecht fazla anaç bir roldedir.
Grimm Kardeşler, özellikle Wilhelm Grimm masallardaki kötü cadı figürünün özelliklerini belirleyerek Alman kültüründe yerleşmesini sağlamıştır. Bunlardan en bilinen Hansel ile Gretel Masalı’ndaki çikolata ve şekerlemelerden bir ev yaparak çocukları yakalamak ve yemek isteyen yaşlı kadındır. Potansiyel olarak insan yiyen yaşlı cadı hem kötü hem de aptaldır – ve kendisi tamamen yok edilmelidir.
Rapunzel Masalı’ndaki “Büyücü” rolü daha az kötü olan bir cadı örneğidir. Wilhelm Grimm çok kötü olmayan bir periyi yaşlı ve dünyaca korkulan, zehirli bakışlı bir büyücü yapar. Bu Büyücü Rapunzel’in uzun saçlarını acımasızca keser ve hamile olan ve yetiştirdiği Rapunzel’i bir çöle gönderir. Önceki hikaye karşısında Jorinde ile Joringel Masalı (Jorinde und Joringel) romantik ancak bir o kadar da korkutucudur. Hikayede Jorinde ve Joringel çiftinin düşmanı olan Büyücü, bakire kızları birer kuşa dönüştürerek onları kafese kilitler.
Masalların önceki versiyonlarında “cadılar” ve “büyücüler” ya hassas, kötü kayınvalideler ya da kaprisli periler olarak karşımıza çıkardı. Ancak Grimm Kardeşler bu rol modellerinin ele alış biçimi arasında bir ayrım yaparak, özelliklerini iyi ve kötü olarak ayırmıştır. Bu yüzden Wilhelm Grimm İtalya ve Fransa’daki perileri ortadan kaldırarak kadınları duruma göre yardımsever ve böylece iyi bir “bilge kadına” veya kötü bir cadıya dönüştürmüştür.
Özel bir durum olarak Uyuyan Güzel Masalı’ndaki 7 vaftiz peri yerine Charles Perrault’un La Belle au bois dormant hikayesinde kral ve kraliçe yeni doğan kızlarına özel yeteneklerin verilmesi için 12 bilge kadını davet etmiştir. Bir altın tabağın eksikliğinden dolayı davet edilmeyen “13. Bilge Kadın” eski Fransız versiyonunu hatırlatmaktadır: Davet edilmeyi unutulan ve fena halde darılan bir peri. Her iki hikayede de davet edilmeyen peri küçük kızları için iğne batması sonucu gerçekleşecek ölümü diler. Ancak davete geç kalan bir peri dileğini henüz söylememiştir. Küçük kıza karşı söylenen kötü dileği geri alamaz fakat ölüm dileğini 100 yıllık bir uykuya dönüştürerek değiştirir.
Kaynakça
Afanas’ev, Alexander N. (1985). Narodnye russkie skazki. Hrsg. v. L. G. Barag und N. V. Novikov. Moskau; ein Teil davon in zwei Bänden neu ins Deutsche übersetzt unter dem Titel: Afanasjew, Alexander N. (1996). Russische Volksmärchen. In neuer Übertragung von Swetlana Geier. München: Winkler.
Basile, Giambattista (2000). Das Märchen der Märchen.Das Pentamerone. Hrsg. v. Rudolf Schenda. Nachdem neapolitanischen Text von 1634/36, vollständig und neu übersetzt und erläutert. München: Beck.
Bechstein, Ludwig (1999). Sämtliche Märchen. Düsseldorf: Artemis und Winkler. Grimm, Jacob & Grimm, Wilhelm (1996). Kinder- und Hausmärchen. Hrsg. v. Hans-Jörg Uther. München: Diederichs.
Gobrecht, Barbara (1996). Märchenfrauen. Von starken und schwachen Frauen im Märchen. Freiburg u. a.: Herder.
Perrault, Charles (2001). Contes de Fées. Märchen. Französisch & Deutsch. München: dtv.
Almancadan Türkçeye Çeviren: Ayşen Atabey
Çeviri Editörü: Filiz Şan
Kaynak Metin: (Çevrimiçi)https://www.br-online.de/jugend/izi/deutsch/publikation/televizion/29_2016_1/Gobrecht-Von_schoenen_Prinzessinnen_klugen_Maerchen.pdf, 30.05.2021
