Büşra Yaman
Giriş
Çocuk ve gençlik edebiyatında anne-çocuk ilişkisinin kutsallığı tema olarak sıkça ele alınmasına karşılık idealize edilen bu ilişkiye gerçekçi bir bakış açısıyla yaklaşan ve sorunsallaştıran önemli edebiyat eserleri vardır. Anne figürünü “iyilik timsali” ya da “melek” olarak ele almak yerine birey olarak çeşitli çelişki, yetersizlik ve sorunlarıyla yansıtmaya çalışan bu eserlerden biri, Jacqueline Wilson’ın İngiltere’de gençler için kaleme aldığı ve 1999 yılında yayımlanan The Illustrated Mum başlıklı romanıdır. Bir bekar annenin psikolojik sorunlarını ve bu sorunların çocuklarıyla olan ilişkisine yansımasını konu alan bu roman İngiliz toplumuna ilişkin gerçekçi bir anne figürü çizer. Bu yazıda, bahsedilen eserin 2006 yılında yayımlanan Türkçe çevirisinde anne figürünün ve anne-çocuk ilişkisinin nasıl yeniden yaratıldığı incelenecektir. İncelemeden önce Türkiye’de gençlik edebiyatının nasıl kavramsallaştırıldığı sunulacaktır.
Türkiye’de Gençlik Edebiyatı
Gençlik edebiyatı belirli bir kitle üzerinden tanımlandığı için ilk olarak gençlik kavramına bakmak gerekir. Çalışmalarda kolaylık sağlaması için gençlik edebiyatını belirli bir yaş grubuyla (örn; “15-24 yaş arası”) sınırlandıran ya da çeşitli tema ya da gençlik sorunlarıyla birlikte betimleyen yaklaşımların benimsendiği görülebilir (Neydim, 2005: 15). Buna ek olarak, gençlik kavramının kültür, zaman, siyasi, toplumsal ve ekonomik koşullar gibi pek çok değişkene bağlı olarak değişiklik gösterdiğine dikkat çeken çalışmalar da mevcuttur (Almanya’daki ve Türkiye’deki gençlik kavramına farklı yaklaşımlar için bkz. Asutay, 2020). Bu çalışmada gençlik kavramı belirli bir yaş aralığıyla sınırlı olmaksızın, değişikliğe ilişkin hiçbir içerimden soyutlanmadan şemsiye bir kavram olarak kullanılacaktır.
“Gençlik ve ergenlik romanı kavramlarının eşanlamlı kullanıldığına” dikkat çeken Hikmet Asutay (2020: 63-64) “ergenlik romanını” gençlik edebiyatı içinde, “genç kız romanı, okul romanı” gibi farklı alt türlerden oluşan başlı başına bir “tür” olarak ele alır (a.g.e.: 67). Genç kız edebiyatını “okuyucu kitlesi yalnızca genç kızlar olan bir edebiyat türü olarak” tanımlayan Necdet Neydim’in (2005: 18) bu kavramı gençlik edebiyatı içinde ayrı bir tür olarak tanımladığı anlaşılır. Ancak alandaki akademik çalışmaların eksikliği 2020’li yıllarda bile kendini hissettirmeye devam ediyor.
Seksenli ve doksanlı yıllarda hem ergenlik romanının (Asutay, 2020) hem de özellikle doksanlı yıllardan itibaren olmak üzere genç kız edebiyatının (Neydim, 2005) canlandığı belirtilir. Bu canlanma bahsi geçen çalışmalarda irdelenen telif ve çeviri gençlik edebiyatı eserlerinin ele aldığı konu çeşitliliğiyle de somut olarak gösterilir. Özellikle sorun odaklılık gerek ergen romanı gerek genç kız edebiyatının kesişim kümesi olmakla birlikte gençlik edebiyatını yönlendiren eyleyicilerin (yayınevi, yazar, editör, çevirmen vb.) ağırlık vermeye çalıştığı bir tema olarak ortaya çıkar. Bu yönelimin 2000’li yıllardaki popüler bir örneğini Epsilon Yayınevinin Gençlik Kulübü bünyesindeki çeviri ve telif eserleriyle birlikte oluşturur.
Hedef Metin Hakkında Bilgi
2006 yılında “Anneme Neler Oluyor?” başlığıyla Epsilon Gençlik Kulübü altında yayımlanan eserin çevirmeni Ufkun Balkış, editörü Nihal Ünver’dir.
Romanda Marigold, bekar bir annedir. Star ve Dolphin adında iki kız çocuğuyla birlikte yaşar. Marigold sıra dışı bir anne figürü olarak tasvir edilir. Manik depresiftir ve üzüldüğünde sinir krizleri geçirir; alkol problemi vardır ve sıklıkla kendini kaybedene kadar alkol tüketir. Çocuklarıyla ya da başkalarıyla konuşurken yer yer argo ifadeler kullanır. Vücudu dövmelerle kaplıdır. Sevgililerini eve getirir, bazen eve gelmez, geç saatlere kadar dışarıda eğlenir. Marigold’un düzenli bir işi yoktur; dövme stüdyosunda zaman zaman çizim yapar ve devletin sağladığı destekle geçinmeye çalışırlar. Sürekli yer değiştirmek zorunda kaldıklarından çocukların okulu çok kez değişmiştir. Star çok güzel bir genç kızdır ve annesinin sürekli dövme yaptırmasından hoşlanmaz. Annesiyle genelde tartışır; derslerinde başarılıdır. On yaşındaki Dolphin Star’ın küçük kardeşidir ve annesine ve dövmelerine hayrandır. Dolphin disleksidir; ancak çizimde iyidir. Babaları ayrı kişilerdir ve her ikisi de babasını tanımaz. Ancak eser, bir anlamda kız çocuklarının babalarını bulmalarının hikâyesi de sayılabilir. Anlatıcı Dolphin’dir.
Çeviri Metin İncelemesi
Metin incelemesi anne ve çocuk karakterlerin anlatıda nasıl yansıtıldıkları sorusuna odaklanacaktır. Bu doğrultuda anne ve çocuk karakterler ayrı başlıklar altında ve her biri için belirlenen tematik kategorilerle incelenecektir.
Çeviride Anne Karakteri: Marigold
Marigold (bundan sonra kısaca M olarak anılacaktır) manik depresif bozukluğu olan bir annedir. Bu nedenle ruh hali, enerjisi ve konsantrasyonu sürekli değişir. Düzenli çalışma, çocukların günlük ihtiyaçlarını sağlama gibi günlük aktiviteleri yerine getirme enerjisi çoğunlukla yoktur. Hikâyede M sürekli ruh halinin iki ucunda görülür: Ya aşırı mutludur ve kek, kahvaltı hazırlamak gibi çocukların seveceği şeyler yapmaya çalışır; ya da aşırı mutsuzdur ve kendini dış dünyadan soyutlayarak içine kapanır ve kendini kaybedene kadar alkol tüketir. Tedavi olmayı reddeder; çünkü kendi hayatı koruyucu ailelerde geçtiği için kızlarının koruyucu aileye verilmesini istemez. M’nin psikolojik bozukluğunun çeviride nasıl yeniden oluşturulduğu önemli bir noktadır. Küçük kızı Dolphin (bundan sonra kısaca D olarak anılacaktır) iç konuşmasında annesinin atak geçirmesinden korktuğunu şöyle ifade eder:
Hedef Metin (HM): “Bakmaya korkuyordum. Uygunsuz bir halde olmasından korkuyordum. Yanında biri olabilir ya da belki de hiç gelmemiştir diye korkuyordum.” (s.23)
Kaynak Metin (KM): “I was scared to look. Scared in case she was in a state. Scared in case she had someone with her. Scared in case she hadn’t come back at all.” (s.22)
Önceki gece doğum gününü kutlamak için dışarı çıkan M, çocuklarına birkaç saat içinde geri geleceğini ve en geç gece yarısı evde olacağını söyler. D’nin yukarıdaki iç konuşması ertesi sabah uyandıklarında ablası Star’ın (bundan sonra kısaca S olarak anılacaktır) D’ye annelerinin odasında olup olmadığına bakmasını söylemesi üstüne gerçekleşir. Hedef metinde kullanılan “uygunsuz hal” ifadesi fiziksel, cinsel, ahlaki içerimleri olan bir öbektir. Nitekim devamındaki “yanında biri olabilir” ifadesiyle fiziksel ve cinsel açıdan bir uygunsuzluk ihtimali kuvvetlendirilir. Oysa kaynak metinde atak geçirme durumundan söz edilir. Önceki gece M aşırı heyecanlı bir şekilde dışarı çıktığından ve D gece boyunca eve gelme sesini duymadığından M’nin atak geçirip kendisine zarar vermiş olabileceğinden endişelenir. Dolayısıyla psikolojik rahatsızlığın bilinçli ya da bilinçsiz uygunsuz bir hal olarak sunulması kaynak metnin önemli bir teması olan belirli bir psikolojik sorununun üstünün örtülmesine ve ahlakçılığın yüklendiği belirli yüzeysel kalıpların anneyi tanımlamasına izin verilmesine yol açar.
M’nin değişken ruh hali çocuklarına ve kendine zarar vermesine neden olabilmektedir. M’nin çok üzüldüğü bir durumda küçük kızı D’ye tokat atması (s.115) ve şiddete meyilli olduğunun belirtildiği bölümler (s.9) hedef metinde bütünüyle yer alır.
M’nin kendine zarar verdiği ve intihar teşebbüsü olarak da düşünülebilecek olay sonrasında D eve ambulans çağırır. M ambulansa götürülürken üstündeki geceliği düşer ve memeleri görünür (HM’de s.164); ancak bu sahne hedef metinde yer almaz.
M’nin belirleyici özelliklerinden bir diğeri, “illustrated mum” başlığından da anlaşılacağı gibi vücudunun dövmelerle dolu olmasıdır. Küçük kızı D ve D’nin sınıf arkadaşı Oliver bu dövmelere bayılırlar; anneye hayran olmalarının bir nedeni bu dövmelerdir. Hatta D annesinin bedenini capcanlı bir resimli kitaba (illustrated book) benzetir. Dolayısıyla başlık M’nin dövmelerini olumlar. Öte yandan hikâyede çok sayıda dövmenin anneliğe ilişkin toplumsal beklenti ve normlarla uyuşmadığını ortaya koyan başka karakterler de vardır. S annesinin “normal” olmasını isterken bu beklentinin içinde “uygun” kılık kıyafetin yanı sıra bu kadar çok dövmesinin olmaması da bulunur. D’nin sınıf arkadaşlarının annelerinin M’nin görünüşünü ve dövmelerini garipsediği anlatılır. Ancak anlatı D’nin gözünden aktarılır ve başlık da D’nin annesini algıladığı gibi olumludur. Ancak çeviri eserin “Anneme Neler Oluyor?” başlığı sorgulayıcı olmasının ötesinde yabancılaştırma ve garipseme tonu olan bir retorik sorudur. Annenin fiziksel farklılığının benimsendiği ve olumlandığı bakış açısından dışlayıcı ve yargılayıcı bir yaklaşımın hissedildiği bir bakış açısına evril(t)me söz konusudur. Bu başlık D’nin annesine karşı tavrıyla tamamen çelişir; onun ortaya atabileceği bir soru olmaktan uzaktır. Çeviri eserde M’nin dövmelerinin görsel olarak azaltıldığı gözlemlenir. Bu durum hem kapak resminde hem de kaynak metnin içinde M’nin önlü-arkalı dövmelerini gösteren çizimin çeviri eserde yer almamasında görülür.
M çocuklarıyla konuşurken zaman zaman argo kullanır. Hedef metinde argo sözcüklerin nasıl ifade edildiğine ilişkin örnekler şu şekildedir:
HM: “Ne kadar da işe yaramaz, salak bir anneyim ben böyle? dedi.” (s.10)
KM: “What kind of a useless stupid mum am I?” she said.” (s.10)
M yukarıdaki cümleyi çocuklarıyla konuşurken kendisi için söyler ve hedef metinde de bu ifadeye yer verildiği görülür.
Öte yandan başka bir bağlamda M’nin kullandığı argoya hedef metinde yer verilmez.
HM: “Elbette ki bütün gece dışarıda kalmayacağım minik Dol,” dedi Marigold. (s.76)
KM: “Of course I won’t stay out all night, silly Dol,” said Marigold. (s.75)
M’nin küçük kızı D’ye söylediği “silly” hedef metinde “minik” sözcüğüne dönüştürülerek sevgi dolu, sempatik bir ifade tercih edilmiştir. Bu örnekte annenin çocuğuna “uygunsuz” görülen bir ifadeyi kullanması engellenir; onun yerine standart bir anne sözü söyletilir. M’nin başka bir bağlamda yine kızı D için kullandığı aynı argo ifadeye ise hedef metinde yer verilir.
HM: “Ah Dol, aptallaşma,” dedi Marigold… (s.147)
KM: “Oh Dol, don’t be so silly…” (s.145)
Bu örnekte annenin argo sözcük kullanmasına izin verilir. Örnekler arasındaki fark ilkinin sıfat, ikincisinin fiil olmasıdır; ancak farklı çeviri davranışlarının altındaki yatan nedeni anlamak olası değildir.
Hedef Metinde Çocuk Karakterler: Dolphin ve Star
Çocukların her ikisi de annelerine ismiyle seslenirler ve bu durum hedef metinde de bu şekilde korunmuştur.
D ve S zaman zaman argo ifadeler kullanırlar. Star kız kardeşi D ve arkadaşlarının yanı sıra annesi M için de argo kullanırken, D argo sözcükleri sadece arkadaşları ya da ablası için kullanır. S annesi M’ye şöyle cümleler kurar:
HM: “Seni bir sirk ucubesi gibi gösteriyorlar, dedi Star.” (s.13)
KM: “They make you look like a circus freak, said Star.” (s.13)
HM: “Sanki aptal Sinderella gibi.” (s.76)
KM: “Like she’s stupid Cinderella.” (s.75)
S’nin annesi M için kullandığı bir argo ifadenin aşağıdaki örnekte yumuşatıldığı görülür:
HM: Senin barlara, kulüplere gidip içmen ve sarhoş olup kendini küçük duruma düşürmen ve tuhaf adamlarla eğlenmen benim için nasıl önemli olabilir ki? (s.74)
KM: How exactly could your going out pubbing and clubbing and getting drunk and making a fool of yourself and picking up strange men be important to me? (s.72)
Yukarıdaki örnekte “making fool of oneself” deyişi argo olmasına rağmen standart dilde kullanılan formal bir deyişle tercih edilmiştir. Ayrıca yine günlük dilde argo olarak değerlendirilebilecek “picking up somebody” ifadesi bir mekândan “kadın/erkek kaldırmak” anlamına gelir. Türkçe çeviride bu ifadenin standardize edildiği ve güzelleştirildiği görülür.
D annesini çok sevmesine ve hakkında herhangi olumsuz bir şey söylememesine rağmen anlatıdaki gerçekçiliğin bir yansıması olarak kullandığı ifade hedef metinde yer almaz:
KM: “She smelt bad from the drink but I didn’t mind too much.” (s.140)
D, geçirdiği bir atak sonrası alkolden sızan annesini yatağına taşıdıktan sonra kurduğu bu cümle sahnenin gerçekliğiyle uyumludur; ancak bu ifade hedef metinden atılmıştır.
D’nin disleksi olduğu önceki bölümde yazılmıştı. Annesi için eve bıraktığı bir notta bunun işaretleri açıkça yer alır; ancak hedef metinde karaktere ilişkin bu önemli ipuçları yok edilmiştir:
HM: “Okuldayız. Çabuk gel. Umarım iyisindir. Biz iyiyiz. Dolly ve Star’dan çok ama çok ama çok çok sevgiler.” (s.31)
KM: “We are at schol. BaK soon. Hop your okay. We are. Lots and lots and xtra lots of lov. Form Dolly and Star.” (s.30)
D’nin annesine bıraktığı notta hiçbir dilbilgisi, imla hatası ya da harf eksiği yoktur; yazılan not dilbilgisi açısından kusursuzdur, kurallı cümlelerden oluşur. Ancak disleksisi olan bir karakter böyle bir not kaleme alamaz.
Çocukların argo ifadeleri hedef metinde yer bulmasına rağmen, kullandıkları dil zaman zaman standardize edilmiştir. S’nin annesinin banka hesabına yatan parayla ilgili söylediği aşağıdaki ifade buna bir örnektir:
HM: “Bak, gelecek sefer maaşını aldığında biraz para isteyeceğim…” (s.46-47)
KM: “Look, I’l siphon off some of money…” (s.45)
Ebeveynin parası söz konusu olduğunda kullanılan argo ifadenin, ebeveyn-çocuk ilişkisinde olması beklenen izin isteme durumuna çevrilmesi ilginçtir.
Sonuç
Kaynak metin anneliğe ilişkin toplumsal normlara uymayan, annelerin her şeyden önce bir insan olduğunu ve çeşitli psikolojik sorunları olabileceğini gösteren farklı bir anne portresi çizer. Bu farklı anne portresinin önemli bir bileşenini oluşturan psikolojik rahatsızlık ve dövmeler hem hedef metinde hem de görsellerde bilinçli ya da bilinçsiz gizlenmiş ve azaltılmıştır. Bu davranış metindeki odağın gücünün yitmesine neden olmuş ve anne figürünün canlı ve kuvvetli bir şekilde betimlenmesinin önüne geçmiştir. Gerek anne gerekse çocuk karakterlerin “normal” olmayan sözlerine ve davranışlarına belirli sınırlar içinde izin verilmiştir. Anlatı evreninde bilinçli bir hareket olmasa dahi karakterin fiziksel bir bölgesinin açıkta kalması, ahlakçı itkilerle hedef metinden çıkarılmıştır. D’nin öğrenme bozukluğunun yansımalarının olduğu metinsel ipuçlarının ve özel yazınsal ifade tercihlerinin hedef metinde ortadan kaldırılması çeviri kararlarını yönlendiren belirli bir ilke ya da ilkeler grubunun olmadığına işaret eder. Hedef metnin farklı bölümlerinde cümle ya da sözcük düzeyinde çıkarmalar olması eserin editöryal sürecine dair önemli soru işaretleri oluşturmaktadır. Hedef metin boyunca hem karakterlerin yeniden yazımına hem de olayların anlatımına ilişkin çelişkili ya da değişken kararların süreklilik göstermesi gençlik edebiyatı yayıncılığının ciddiyetle yapılması gerekliliğiyle uyumlu olmaktan uzaktır.
Kaynakça:
Asutay, H. (2020). Gençlik Edebiyatı: Ergen Roman, Paradigma Akademi, Çanakkale.
Jacqueline, W. (2000). The Illustrated Mum, Illustrated by Nich Sharratt, Corgi Yearling Books, Viborg.
Jacqueline, W. (2006). Anneme Neler Oluyor? Çev. Ufkun Balkış, Epsilon, İstanbul.
Neydim, N. (2005). Genç Kız Edebiyatı, Bu Yayınevi, İstanbul.
