Cecilia Alvstad
Bir metin türünü değil de hedef okurun çocuklar olduğunu vurguladığından bazı araştırmacılar “Çocuklar için Çeviri” ya da “Çocuklar için Çeviri Yapmak” gibi isimler kullansa da bu çalışma alanı için hâkim olarak kullanılan isim “Çocuk Edebiyatı Çevirisi”dir. Çocuk edebiyatı çevirisini diğer alanlardan ayıran bir dizi özellik vardır. Bu özellikler arasında araştırmacıların en çok üzerinde durdukları (1) kültürel bağlamın uyarlanması, (2) ideolojik manipülasyon, (3) çift okur (hedef kitle hem çocukları hem de yetişkinleri kapsamaktadır), (4) sözel özellikler ve (5) metin ve imge arasındaki ilişkidir.
1. Kültürel bağlamın uyarlanması
Kültürel bağlamın uyarlanması, Klingberg’in (1986) bir metnin, hedef okuyucusunun referans çerçevelerine göre uyarlanması amacıyla gerçekleştirilen değişiklikler anlamında kullandığı bir terimdir. Bu kategori edebi referansların, yabancı dillerin, tarihi arka planın, flora ve faunanın, özel isimlerin, ağırlıklar ve ölçülerin ve diğer kültüre özgü olguların kullanımını kapsamaktadır. Klingberg bir kural olarak çocuk edebiyatının “hedef okuyucuların (varsayılan) ilgi alanları, ihtiyaçları, tepkileri, bilgi birikimi, okuma becerisi ve bunun gibi öğelerin dikkate alınarak üretildiğini” öne sürer (Klingberg 1986: 11). Kaynak ve erek metin okurunun kültürel bağlamları farklı olduğundan eğer çevirmen çocuk edebiyatı metnini olası hedef okuyucunun referans çerçevelerine göre uyarlamazsa hedef metni anlamak zor olacak ya da metin o kadar da ilginç olmayacaktır. Öte yandan Klingberg, çeviri çocuk edebiyatının pedagojik hedeflerinden birinin genç okuyucuların uluslararası bakış açısı ve anlayışını geliştirmek olduğunu da vurgular. Çevirmenler tüm kültürel öğeleri uyarlarsa böyle bir anlayış geliştirilemeyecektir.
Betimleyici ve/veya işlevsel bir çerçeve ile gerçekleştirilen güncel çalışmalar da dahil olmak üzere çocuk edebiyatı çevirilerinde kültüre özgü olgulara yönelik çalışmaların çoğu bağlam uyarlanmaksızın yeniden üretilen kültürel olguların çocuk okuyucu açısından belirli düzeyde bir kayba neden olduğunu işaret etmektedir. Ancak, Klingberg’in de dikkat çektiği gibi (1986: 10) “hem orijinal metnin hem de hedef okuyucunun hesaba katılmasının yarattığı çatışma […] çeviri eyleminin kendisi kadar eskidir”. Uyarlama* ve yerlileştirme kendiliğinden olumlu ya da olumsuz değildir; tercih edilecek çeviri stratejisi* ya da stratejileri bir bütün olarak çeviri projesine bağlıdır. Örneğin, söz konusu çeviri projesi, çeviri durumu ve çevirmenin zihnindeki çocuklara dair imge açısından okunabilirliğin mi yoksa tarihi ve/veya yabancı atmosferin mi daha önemli olduğu sorgulanabilir (Oittinen 2000: 91).
2. İdeolojik manipülasyon (saflaştırma)
Çocuk edebiyatı çevirilerinde uyarlama, ideolojik nedenlerle de gerçekleştirilmektedir. Klingberg’in “saflaştırma” olarak adlandırdığı (1986: 12) ideolojik manipülasyon, yetişkinlerin (ebeveynlerin, öğretmenlerin vb.) olası değer yargılarına bağlı olarak uyarlama anlamına gelir. İdeolojik manipülasyonlar, sansür* biçimleri olarak da tanımlanabilir. Mutsuz sonlar, mutlu sonlara dönüştürülebilir. Resimli İskandinav kitapları ABD’de yayımlandığında bikini üstü olmayan küçük kızları gösteren resimler değiştirilir. Dilsel bir örnek olarak Norveççe Sofies verden (Sofya’nın Dünyası) romanının ana karakteri olan Sofie’nin sabah saat 4 gibi normal olmayan bir saatte kilisede yetişkin, erkek bir felsefeci ile buluşması (Sofie’nin evde yalan söylemesine neden olmuştur) verilebilir. Aslında bu saat mecazi olarak Orta Çağların başlangıcını ve uzun süre kilisede kalmaları da bu çağın ne kadar sürdüğünü (bir saat bir yüzyıla eşittir) gösterecek şekilde dikkatle seçilmiştir. Ancak A.B.D.’de yayımlanan çevirisinde toplantı saati sabah saat 8 olarak değiştirilmiş ve bu metinsel manipülasyon hem öğretici figürü kurban etmiş hem de metni mantıksız bir hale sokmuştur (Johnsen 2000). Bazı politik bağlamlarda çeviri metinlerin ideolojik olarak manipülasyonu Doğu Almanya örneğinde olduğu gibi devletin gözetimi altında gerçekleşir (Thompson-Wohlgemut 2006).
Küfürler ve gayri resmî konuşmalar da dahil olmak üzere biçemsel öğeler sıklıkla manipüle edilir. Metin, çocuk okuyucunun kelime dağarcığını geliştirmek amacıyla daha kolay anlaşılır ya da keyifli bir hale getirilebilmek için sadeleştirilebilir. Biçem de yine bir ideolojik manipülasyon biçimi olan dil planlaması ile ilgili meselelerden etkilenebilir. İspanya’da Galiçya dili ve Katalanca hâlâ bir normalleşme sürecine tâbidir ve bu da bazı ağızların hiç var olmaması ya da Kastilya lehçesinden önemli ölçüde etkilenmesi anlamına gelmektedir. Dillerin birbiriyle kaynaşması yerine yayıncılar tarafından homojen bir biçem tercih edilmektedir. Homojen biçem tercihinin başka nedenleri de vardır. Örneğin, Harry Potter serilerinde Hagrid’in kullandığı kaba dil Kastilya lehçesine yapılan çeviride okuyucular için kötü örnek olacağı düşünüldüğünden çıkarılmıştır (Lorenzo 2008: 344).
Biçemsel değişiklikler yazım tekniklerini de etkiler. Hans Christian Andersen’in birbiriyle çelişen birçok yoruma imkân veren oldukça muğlak bir anlatıya sahip sadık kurşun asker ile ilgili hikayesi buna örnek olarak verilebilir. Bu tür muğlaklıklar yetişkin edebiyatında yaygın olsa da bazı pedagoglar bu durumun çocuklar için uygun olmadığını düşünmektedir. Bu sebeple bu hikâyenin birçok çevirisinin, özellikle de çocukları hedef alan çevirilerinin Andersen’in yazdığı metin kadar muğlak olmaması şaşırtıcı değildir (Alvstad 2008a).
3. Çift Okur
Çocuk edebiyatının hedeflenen tek okuyucu kitlesi çocuklar değildir. Yetişkin editörler, çevirmenler, öğretmenler, kütüphaneciler ve ebeveynler de çocuk edebiyatı okur ve yayımlayarak ve satın alarak kitapları çocuklar için ulaşılabilir hale getiren genellikle onlardır. Bu yüzden çocuk kitapları çevrilirken yalnızca çocukların sahip olduğunu varsaydığımız değerler ve zevkler değil, yetişkinlerin değerleri ve zevkleri de dikkate alınır. Çocuk edebiyatı okuyucusunun çift olması yalnızca gerçek okuyucularda kendini göstermez, aynı zamanda metin içinde de varlığını gösterir. Daha 17. Yüzyılda, ancak o tarihlerden sonra çocukları hedef kitlesi olarak belirlemeye başlayan bir tür olarak peri masallarında çift okuyucunun hedeflendiğini tespit etmek mümkündür. Bir örnek vermek gerekirse Perrault tarafından yazılan Kırmızı Başlıklı Kız, hem resmi alıcısı olan çocukları hem de ironik ve hicivsel vurgusu sebebiyle resmi olmayan alıcısı olan yetişkinleri hedefleyen belirsiz bir yapıya sahiptir (Shavit 1986: 8-16).
Karmaşık çift alıcısı sebebiyle araştırmacılar tarafından incelenen diğer metinler arasında Alice Harikalar Diyarında, Winnie-the-Pooh ve Pinocchio gelmektedir. Bu tür metinlerde çift alıcı olmasının çevirilerde yeniden üretilmesi zor bir özellik olduğu vurgulanmaktadır. Bu sebeple bazı araştırmacılar çevirmenin hedef kitleye dair kesin bir karar vermesi gerektiğini savunur.
Yukarıdaki örneklerde olduğu gibi yetişkinler her zaman açık bir şekilde hedef okuyucu olarak ortaya çıkmaz. Başka bir sebebi olmasa da en azından çocuk edebiyatının başlıca aracıları yetişkinler olduğundan çift okur, çocuk edebiyatında her zaman söz konusudur. Çocuk-yetişkin çift okuyucu kitlesi muhtemelen çocuk edebiyatının, diğer edebi türlerden ayrılan tek özelliğidir. Ancak çocuk edebiyatının çift okura sahip diğer türlerle ortak özellikler taşıdığını göz önünde bulundurmak gerekir. Örneğin, yetişkinler için (Junot Díaz kitapları gibi) iki dilli ve çok dilli metinler, tek dil konuşan okuyucular açısından İspanyolca-İngilizce konuşan iki dilli okuyucularla eşit düzeyde anlaşılabilir olmayacaktır.
4. Sözel Özellikler
Çocuk edebiyatı çoğu zaman yüksek sesle okunması için yazılır. Ses, ritim, tekerlemeler, anlamsız sözler ve kelime oyunları bu nedenle çocuk hikayelerinin yaygın bir özelliğidir. Bu tür özellikler zaman zaman çevirmenleri ses ve içerik arasında seçim yapma gerekliliği bakımından zorlamaktadır. Çevirmenler aynı zamanda çocuk tekerlemeleri ve şarkılarından aşina olunanlar ile yabancı hedef modeller arasında da bir seçim yapmalıdır.
5. Metin ve İmge
Özellikle de küçük çocukların hedeflendiği kitaplarda hem sözel hem de görsel mesajın bir arada bulunması çocuk edebiyatının yaygın bir özelliğidir. Sözel ve görsel mesaj farklı ilişkiler içerisinde olabilir. Her ikisi de birbirini destekleyerek temelde aynı hikâyeyi anlatan paralel ortamlar olarak görevini yerine getirebilir. Başka bir hikâye anlatan ya da aynı hikâyeyi başka bir bakış açısından anlatan resimlerle bu iki ortam birbiriyle çelişebilir.
Çeviri ile sözel ve görsel mesajların birbiriyle etkileşim biçimi değiştirilebilir. O’Sullivan (2006), çevirmenlerin resimlerden sözel mesaja bilgi aktarması ve böylelikle de metin içindeki zıtlıkları azaltması sebebiyle metin ve resimler arasındaki farkın nasıl kapandığını gösteren birçok örnek sunmaktadır. Böylece karşılıklı, karmaşık ilişkileri bulunan resimler yalnızca betimleyici işleve sahip resimlere dönüştürülebilir.
Çevirilerin ve resimlerin ortak özelliği bazen kaynak metinde farklı ya da muğlak olan şeyleri aleni hale getirmesidir. Bu özellik, çevirmenler için bir zorluk olabilir ve çevirmenin metnin hangi resimlerle basılacağını bilmediği ya da çevirinin başka bir çeviri için hazırlanan resimlerle basıldığı hallerde bu durum metin ve resim arasında uyumsuzluklara yol açabilir. Buna iyi bir örnek olarak Alice Harikalar Diyarında kitabında yer alan “Peder William” İsveççe çevirisinde “Pappa Kantarell” (Peder Chantarelle) olmuştur. Bu çeviri için özel olarak hazırlanan resimlerde Tove Jansson bu karakteri bir mantar olarak tasvir eder. Yeni resimler eski bir Fince çeviri ile yeniden basıldığında resimlerle sözel mesaj arasındaki diyalog ortadan kaybolmuştur (Oittinen 2000: 142-147).
Çeviri çocuk edebiyatı metinlerinin zaman zaman yeni resimlerle basılmasının nedenlerinden biri resimlerin metni daha güncel bir görüntüye kavuşturabilmesidir. Başka bir neden de metnin kültürel olarak yerlileştirilmesi sonucu sanki bir çeviri değilmiş gibi okunması olabilir. Özellikle de hedef dilde tanınmış çizerlerin yeni resimler çizmesiyle bu gerçekleştirilebilir. Resimleri değiştirmek, kitabın içeriğini uyarlama yollarından biri de olabilir. Sadık kurşun askerin şöminede yanışı gibi olası bir mutsuz son, canlı renklerle ve kurşun askeri çevreleyen pembe bir kalp ve kurşun askerle beraber yanan küçük dansçıyla birlikte tasvir edildiğinde nispeten daha az mutsuz bir son haline gelir (Alvstad 2008b).
Çocuk edebiyatında metin ve imgeler özel bir ilişkiye sahip olsa da turist broşürleri, kullanma kılavuzları, reklamlar ve zaman zaman da yetişkin kurgu metinleri gibi diğer birçok (çeviri) metinde de sözel ve görselin aynı anda var olduğunun farkına varmak gerekir.
6. Sonsöz
Çocuklar tarafından okunup çocuklar için hazırlandığından ve bu değerler ve fikirler genellikle gelecek nesillere aktarıldığından çocuk kitaplarında yer verilen değerler ve fikirler çok büyük bir kültürel anlama sahiptir. Irkçı ya da cinsiyetçi öğeler, küfürler ve diğer tabulara yönelik kültürel manipülasyon ve somut müdahalelerin bu bağlamda değerlendirilmesi gerekir. Eğer belirli bir toplumda çocukların “kötü” kelimeler kullanması ya da kızların üstsüz banyo yapması uygunsuz görülüyorsa çocuklara sunulan okuma materyallerinde bu tür eylemler kutsanamaz.
Benzer şekilde çocuk edebiyatının olumlu olarak algılanan değerleri teşvik etmesi beklenir. Bu durum Doğu Alman sansür dosyalarında kendini gösterse de aynı ölçüde totaliter olmayan toplumlar için de geçerlidir.
Yukarıda sunulan özellikler çocuk edebiyatı çevirisi alanında en sık araştırma yapılan özelliklerdir. Bunlardan yalnızca çok azı sadece çocuk edebiyatına özgüdür. Yine de çocuk edebiyatı çevirisini ilginç hale getiren şey sıklıkla bu özelliklerin eşzamanlı olarak bir arada bulunması ve nihai ürünü (çeviri metinleri) örneğin, yetişkinler için gerçekleştirilen edebiyat çevirisinden daha belirgin şekilde etkilemesidir.
Dahası, çeviri metinlerin kaynak metinlerle karşılaştırılabilmesi çocuklar için yapılan yayınların ebeveynlerin yeterli ve uygun bulacağı şekilde nasıl manipüle edildiğini daha açık şekilde ortaya çıkarılmasını mümkün kılar. Çocuk edebiyatındaki iletişimin asitmetrik yapısı sebebiyle çevirmen, çeviri çocuk kitaplarında daha görünür (ya da duyulur) hale gelir. Çocuk edebiyatı çevirisi alanındaki araştırmalar böylelikle diğer çeviri metin türlerinde ve çeviri olmayan çocuk edebiyatında ortaya çıkarılması daha zor olan özelliklerin, hem çeviri hem de çocuk edebiyatının genel özelliklerinin ve kısıtlarının ortaya çıkarılmasına yardımcı olur.
KAYNAKÇA
Alvstad, Cecilia. 2008a. “Ambiguity Translated for Children: Andersen’s ‘Den standhaftige Tinsoldat’ as a Case in Point.” Target 20 (2): 222–248.
Alvstad, Cecilia. 2008b. “Illustrations and Ambiguity in Eighteen Illustrated Translations of Hans Christian Andersen’s The Steadfast Tin Soldier.” Meta 53 (1): 90–103.
Johnsen, Åse. 2000. “Oversettelse som ‘stupid mord’: tekstfunksjon og oversettelsesmetoder: en sammenligning av den engelske og den spanske oversettelsen av Sofies verden.” Tribune: skriftserie fra Romansk institutt, Universitetet i Bergen 11: 43–61.
Klingberg, Göte. 1986. Children’s Fiction in the Hands of the Translators. Malmö: Liber/Gleerup.
Lorenzo, Lourdes. 2008. “Las traducciones catalana, española, euskara y gallega de la serie Harry Potter: estudio comparativo-conclusivo.” In Estudios críticos de traducción de literatura infantil y juvenil. Análisis de las traducciones de obras inglesas y alemanas a las cuatro lenguas oficiales de España. Tomo II, Veljka Ruzicka Kenfel & Lourdes Lorenzo García (eds), 337–346. Oviedo: Septem Ediciones.
Oittinen, Riitta. 2000. Translating for Children. New York: Garland.
O’Sullivan, Emer. 2006. “Translating Pictures.” In The Translation of Children’s Literature. A Reader, Gillian Lathey (ed.), 113–121. Clevedon: Multilingual Matters.
Shavit, Zohar. 1986. Poetics of Children’s Literature. Athens: University of Georgia Press.
Thomson-Wohlgemut, Gaby. 2006. “Flying High – Translation of Children’s Literature in East
Germany.” In Children’s Literature in Translation: Challenges and Strategies, Jan Van Coillie & Walter P. Verschueren (eds), 47–59. Manchester: St. Jerome.
EK OKUMA LİSTESİ
Lathey, Gillian (ed.). 2006. The Translation of Children’s Literature. A Reader. Clevedon: Multilingual Matters.
Oittinen, Riitta (ed.). 2003. Traduction pour les enfants/Translation for Children. Special issue of Meta 48 (1–2).
O’Sullivan, Emer. 2005. Comparative Children’s Literature. New York: Routledge. Translated by Anthea Bell.
Tabbert, Reinbert. 2002. “Approaches to the Translation of Children’s Literature: A Review of Critical Studies since 1960.” Target 14 (2): 303–352.
Van Coillie, Jan & Verschueren, Walter P (eds). 2006. Children’s Literature in Translation: Challenges and Strategies. Manchester: St. Jerome.
İngilizceden Türkçeye Çeviren: Zeynep Şahincan Yılmaz
Çeviri Editörü: Asalet Erten
Kaynak Metin: “Children’s literature and translation”, Alvstad, C., pp. 22-27 in: “Handbook of Translation Studies. Volume 1” – Gambier, Y. and van Doorslaer, L. – (2010), Amsterdam/Philadelphia, John Benjamins Publishing Company https://benjamins.com/catalog/hts.1
