Ginny Esch
Zorbalar! Onların kırıcı tavırları ve alaycı dili sizi de rahatsız etmiyor mu? Zorbalığın mağdurlarda yarattığı o duygular sizi de tiksindirmiyor mu? Zorbalık, her toplumda nesiller boyunca var olmuştur. Hayvanlar arasında bile zorbalık sayılabilecek davranışlar görülebilir. Kuşlar arasında bir hiyerarşi vardır; kurt sürüleri ise bazı bireyleri dışlayarak cezalandırabilir. Zorbalığın en çarpıcı örneklerinden biri köleliktir ve kurumsal yaşamda da zorbalığın izlerine rastlanır. Çoğunlukla azınlıklar ve kadınlar üst düzey pozisyonlardan dışlanmaktadır. Bazı yöneticiler güç göstermek için asistanlarını ezer; bazı çalışanlar ise kendilerini daha değerli hissetmek için ekip arkadaşlarına zorbalık yapabilmektedir. Zorbalığın pek çok boyutu olmakla birlikte, bu makale erken çocukluk döneminde zorbalıkla başa çıkmaya yönelik çeşitli yöntemlere odaklanmaktadır.
Zorbalığın Tanımı
Dictionary.com’a göre zorba, “özellikle kendisinden daha küçük veya güçsüz olanlara karşı sürekli olarak zalimce veya baskıcı davranışlarda bulunan kimse”dir. Gale Çocukluk ve Ergenlik Ansiklopedisi (The Gale Encyclopedia of Childhood and Adolescence (1988) )1 zorbaları “fiziksel ve/veya duygusal istismar yoluyla kendisinden daha güçsüz bir çocuğu sürekli olarak mağdur eden saldırgan çocuk” olarak tanımlar. Olweus (1993), zorbalığı “bir ya da birden fazla öğrenci tarafından gerçekleştirilen ve zamanla tekrarlanan olumsuz eylemlere (sözlü ifadeler, fiziksel temas, yüz mimikleri, el-kol hareketleri ya da kasıtlı olarak bir gruptan dışlama) maruz bırakılma” olarak tanımlar (s. 9). Trawick-Smith’e (2006) göre zorbalık, belirgin bir amacı olmayan, genellikle başka duyguların yansıması olan ve düşmanlık içeren bilinçli bir saldırganlık türüdür (s. 313). Hatta ilk modern Amerikan sözlüğü olarak kabul edilen Webster (1828), “cesaretiyle değil, küstahlığı ve boş tehditleriyle dikkat çeken; gürültücü, baskıcı ve sürekli kavga çıkarmaya hevesli biri” olarak tanımlamıştır.
Çocuklar bağlamında zorbalık, genellikle fiziksel olarak ya da yaşça daha büyük bir veya birden fazla çocuğun, kendini korumaktan aciz, savunmasız bir çocuğa boyun eğdirmesi şeklinde gerçekleşir. Warner ve Sower (2005), zorbaların çoğu zaman bir tür önyargıya ya da farklılıkla ilgili bir meseleye tepki olarak başkalarına zorbalık ettiğini belirtir. Hedef alınan çocuk genellikle “farklı” olarak görülen bir özelliğe sahiptir ve bu özellik saldırı için sözde bir gerekçe sunar; örneğin, çiller ya da alışılmadık bir isim bile saldırıya neden olabilir. Hendrick’e (2003) göre zorbalık, alay, küçümseme, hakaret ve tehdit gibi çeşitli sözlü davranış biçimlerini kapsar. Bu tür sözlü taciz, duygusal sıkıntı ve derin bir acı yaratır. Sözlü zorbalığa çoğu zaman fiziksel şiddet de eşlik eder; yaşanan şiddet, hafif temaslarla sınırlı kalabileceği gibi, bazı aşırı durumlarda ölüme bile yol açabilir.
Zorbalık kavramına ilişkin en yaygın kabul gören tanım, bu alanda uzman kabul edilen Dan Olweus tarafından yapılmıştır: (a) kasıtlı olarak zarar verme veya rahatsızlık yaratma amacı taşıyan saldırgan davranış, (b) zaman içinde tekrarlanan bir biçimde ortaya çıkması ve (c) güç ya da kuvvet açısından dengesiz bir ilişki içinde gerçekleşmesidir (Fleming & Towey, 2002, s. 6).
Zorbalığın Etkileri
Hiç kimse alay konusu olmayı ya da alaya maruz kalmanın yarattığı kaygı duygusunu yaşamak istemez. Küçük çocuklar, zorbalık yapan kişilerin en savunmasız hedefleridir. Bu dönemde çocuklar hem kendi duygularıyla nasıl başa çıkacaklarını hem toplumsal normları ve kabul edilebilir davranışları hem de iletişim becerilerini öğrenmeye çalışmaktadırlar. Ancak henüz yeterince olgun olmadıkları için, kendilerini zorbalığa karşı savunacak yeterliliğe sahip değillerdir. Büyüyememe, olumsuz davranışlara zemin hazırlayabilir; zira bazı çocuklar, istediklerini elde etmek için saldırgan bir tutum sergileyebilir. Bu tür çocuklar, bir başkasını ezerek istediklerine ulaşabileceklerini çabucak fark ederler. Bu yolla edindikleri başarı duygusu, onlara hem iyi hissettirir hem de özgüven kazandırır. Bu durum da daha sık saldırgan davranışlara yol açabilir.
Zorbalık genelde tek başına gerçekleşmez; çünkü zorba, yıldırıcı eylemlerine tanıklık edecek bir izleyici kitlesine ihtiyaç duyar. Ayrıca, zorbalık yapan kişi olayları manipüle ederek mağduru suçlu gibi gösterebilir. Örneğin, kendini savunmak amacıyla zorbayı “beni rahat bırak” diyerek uyaran bir çocuk, bu sözlerin zorba tarafından hakaret olarak algılanmasına karşılık bir misillemeye maruz kalabilir. Deneyim eksikliği nedeniyle, mağdur çocuk kendini çaresiz hissedebilir. Yapılan birçok çalışma (Olweus, 1987; O’Moore & Hillary, 1991; Williams, Chambers, Logan & Robinson, 1996), psikolojik sıkıntının, zorbalığa uğrayan çocuklarda sürekli bir kaygı ve korku hali yarattığını ortaya koymaktadır. Bu kaygının belirtileri oldukça çeşitlidir; utanç, panik, sağlık problemleri, yalnızlık, sosyal beceri eksikliği, depresyon ve düşük benlik saygısı gibi durumları kapsayabilir (KidsHealth, t.y.; Rigby, 2003; Stop Bullying Now!, t.y.).
Eğitim ve psikoloji alanındaki uzmanlar (Fleming & Towey, 2002; Olweus, 1993; Trawick-Smith, 2006; Warner & Sower, 2005), zorbalığın belirtilerinin ve/veya etkilerinin asla göz ardı edilmemesi gerektiği konusunda hemfikirdir. Zorbalıkla ilgili sorunları içine atmak ya da zamanla geçmesini beklemek hiçbir işe yaramaz. Eğitim Dünyası (Education World) (t.y.)2, mağdurun sınıf veya okul değiştirmesinin bile yeterli bir çözüm olmadığını vurgulamaktadır. Mağdur, bulunduğu ortamdan uzaklaştığında kazanım elde etmez; aksine kendini daha da güçsüz hissedebilir ve benzer durumlar başka yerlerde de yaşanabilir.
Mağdurların Algıları
Küçük ve korkmuş bir çocuğun dünyaya bakışı, Bitirim Karınca (Nickle, 1999), Hey, Ufaklık! (Hey, Pipsqueak!) (McMullan & McMullan, 1995)3 ve Zorba (The Bully) (Caloggero, 2001)4 gibi çocuk kitaplarında işlenmiştir. Bu karakterlerin hepsinde ortak olan unsur, zorbalık yapan kişilere kıyasla fiziksel olarak daha küçük olmalarıdır. Bitirim Karınca ve Hey, Ufaklık! adlı eserlerdeki zorba karakterler, doğaüstü bir olay sonucu fiziksel olarak küçülürler. Zorba kitabında ise kurban, zorbanın iyi yanına seslenir ve serbest bırakılır.
Zorbalığa Uğruyorum (I Feel Bullied) (Green, 1999)5 kitabındaki ana karakter, uğradığı zorbalıkla ilgili çeşitli duygularını dile getirir ve bu durumun farklı koşullar altında nasıl yaşandığını anlatır. Bazen zorbayı görmezden gelir, bazen ona kendisini rahat bırakmasını söyler, kimi zaman da yaşadıklarını bir yetişkine anlatır. Benimle Alay Etmeyin (Don’t Laugh at Me) (Seskin & Shamblin, 2002) kitabı ise, insanların neden zorbalığa maruz kaldığını sıralar: gözlük veya diş teli takmaları, tekerlekli sandalye kullanmaları, alışılmadık bir vücut yapısında olmaları, evsiz olmaları ya da bilişsel farklılıklar göstermeleri gibi. Bu kitabın sonunda yer alan dini gönderme öğretmenlerin dikkatini çekebilir. Sebebi Bu Mu? (Is It Because?) (Ross, 2004)6 kitabının başkahramanı, zorbanın kendisini neden hedef aldığını merak eder. Kimi zaman “Gece karanlığından mı korkuyor?” gibi mantıklı, kimi zaman da “Pantolonu çok mu dar?” gibi gülünç varsayımlarda bulunur. Sonunda ise çocuk, zorbanın aslında kendisi gibi olmak istediği sonucuna varır.
Çocuk Edebiyatında Zorbalığa Karşı Çözüm Yöntemleri
Zorbalığı Derhal Durdurun! (Stop Bullying Now!) (t.y.), Güvenli Çocuk programı ve Amerikan Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Akademisi (The Safe Child program, and the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry) (2001)7, zorbalığa fiziksel müdahaleyle karşılık vermenin hem mağdur hem de zorba için yapıcı bir sonucu olmadığı konusunda birleşmektedir. Borba (1999), karşılık vermenin, durumu hızla daha da kötüleştirebileceği uyarısında bulunur. Mayer ve Mayer’in (1999) O Sadece Bir Zorba (Just a Bully)8 adlı çocuk kitabında mağdur, zorba tarafından itilince karşılık vermeye çalışır; ancak bu yöntemin işe yaramadığını ve her iki tarafın da azarlandığını belirtir. Wilhelm’in (1988) Korkunç Tyrone (Tyrone the Horrible)9 adlı kitabında ise küçük kahraman, kendisinden büyük zorbasına meydan okumaya çalışır fakat başarılı olamaz. Her iki kitap da fiziksel çatışmaların olumlu bir sonuca ulaşmadığını etkili biçimde ortaya koyar.
Zorbalığa maruz kalan küçük çocukların yapması gereken ilk şey, bir yetişkine durumu anlatmaktır. Zorbalığı Şimdi Durdurun (Stop Bullying Now)10 ve Kızsağlığı.gov (Girlshealth.gov)11 gibi kaynaklara göre, bu davranış “ispiyonculuk” olarak değerlendirilmemelidir; her çocuğun kendini güvende hissetmeye hakkı vardır ve bir yetişkine durumu açmak bu hedefe ulaşmanın ilk adımıdır. Bu mesaj, zorbalığı konu alan çocuk kitaplarında kendine sıkça yer bulur. Kim Koca Kötü Zorbadan Korkar?12 (Who’s Afraid of the Big, Bad Bully?) (Slater, 1995), Jody ve Zorba (Jody and the Bully)13 (Anders, 1996), Mirtıl (Myrtle)14 (Pearson, 2004) ve Benimle Alay Etmeyin (Stop Picking on Me)15 (Thomas, 2000) gibi kitaplarda çocuklar; ebeveyn, büyükanne/büyükbaba ya da öğretmen gibi güvenilen bir yetişkine açılarak zorbalıkla baş etmeye başlar ve olay olumlu bir şekilde çözülür. Zorbalığın sarsıcı etkileri karşısında çocuğun kendine olan inancı, dışarıdan gelen anlayış ve sevgiyle yeniden inşa edilir. Kasımpatı (Chrysanthemum)16 (Henkes, 1996) adlı kitapta, ana karakter ailesinden ve öğretmeninden aldığı şefkatle güçlenirken; Utangaç Violet (Shrinking Violet)17 (Best, 2001) isimli kitapta, baş kahraman, korkularını öğretmeniyle paylaşarak kendi sesini bulur.
Uzmanların önerdiği başka bir yöntem de (Encyclopedia of Psychology, 2007; KidsHealth, t.y.; Murrah, t.y.; Stop Bullying Now, t.y.) grup halinde hareket etmek ya da “arkadaşlık” kurmaktır. Zorbalar, yalnız kalan kurbanlar üzerinde daha “başarılı” olabilirler. Arkadaşlar ve sınıf arkadaşlarıyla birlikte hareket etmek, mağduriyetin getirdiği stres ve hayal kırıklığını hafifletebilir. Henton’un (1998) Yamalı Civciv (The BandAid Chicken)18 adlı kitabındaki ana karakter, gagalama sırasının ne kadar acı verici ve yıpratıcı olduğunu arkadaşlarına anlatır. Hermie ve Büyük Zorba Kurbağa (Hermie and the Big Bully Croaker)19 (Lucado, 2003) kitabında ise karınca Hermie, kendisini ezen büyük kurbağaya karşı arkadaşlarının desteğini alır ve birlikte çözüm ararlar. Yaşasın Wodney Wat (Hooway For Wodney Wat)20 (Lester, 2002), konuşma bozukluğu olan utangaç bir “kemirgen”in hikayesini anlatır. Okuldaki büyük zorba, Wodney’in sözlerini yanlış anlayınca, sınıf arkadaşlarının tepkisi Wodney’in özgüvenini artırır. Çirkin Tırtıl (The Ugly Caterpillar)21 (Sommer, 2000) kitabında ise Katy adındaki tırtıl, dış görünüşü yüzünden arkadaşları tarafından dışlanır. Ancak Annie adlı arkadaşı ona sadık kalır. Katy kelebek olduğunda diğer arkadaşları onunla yeniden arkadaş olmak isterler fakat Katy hâlâ dışlandığı günlerin üzüntüsünü hissetmektedir.
Zorbalığa karşı kullanılabilecek etkili yöntemlerden biri, zorbanın sataşmalarına “katılmak”, başka bir deyişle, onunla aynı fikirdeymiş gibi davranmak olabilir (Borba, 1999; Hansen, 2006; Safe Child Program, t.y.). Bu yöntem, zorbayı hazırlıksız yakalar ve öfke, korku, hayal kırıklığı gibi zorbalığın temel sebeplerini ortadan kaldırabilir. Lovell’in (2001) Dimdik Dur Molly Lou Melon (Stand Tall, Molly Lou Melon)22 kitabında, büyükannesi minicik kahramanımıza kendine inanmayı öğretir ve zorbanın onunla alay ettiği özelliklerini nasıl olumlu yönlere çevirebileceğini gösterir. Korkunç Tyrone (Wilhelm, 1988), bu yöntemi farklı bir şekilde okura gösterir. Tyrone Boland’ın öğle yemeğine sürekli el koyar, buna karşılık, Boland yemeğini vermeyi kabul eder; ancak bu yemekler aşırı derecede biberlidir. Durant’ın (2000) Kötü Kalpli Tavşan (Big Bad Bunny)23 kitabında da, Kötü Kalpli Tavşan adlı bir zorba, küçük hayvanların eşyalarını alır ve daha büyük ödüller peşinde koşmak için banka soymaya karar verir. Fakat Yaşlı Bilge Tavşan bankadaki tüm paraları ona vereceğini söyleyerek zorbayı alt eder. Sonunda Kötü Kalpli Tavşan yakalanır ve serbest kalmadan önce tüm kurbanlarından özür dileyeceğine söz verir.
Kimi zaman bireyin kendini savunması olumlu sonuçlar doğurabilir. Kötü Maxine’de (Mean Maxine)(Bother, 1980) Ralph, zorbası Maxine’e karşı neler yapmak istediğini zihninde canlandırır. Fakat karşısına çıktığında, o görkemli planların hepsi uçar gider; yerine yalnızca gürleyerek söylediği “Benimle uğraşmaya kalkma!” cümlesi kalır. Bu basit ifade bile tatmin edici bir çözüme dönüşür. Simon’ın Hugo ve Zorba Kurbağalar’ında (Hugo and the Bullyfrogs) (1999) ise göldeki zorbalara hedef olan minik kurbağa Hugo karşımıza çıkar. Onun sadık dostu ördek, Hugo’ya yüksek sesle kendini ifade etmeyi öğretir ve bu da zorbaların cesaretini kırarak davranışlarına devam etmelerini engeller. Poulet’in Mavi Böcek ve Zorbalar’ında (Blue Bug and the Bullies) (1971) yer alan resimler ve az sayıdaki metin, küçük yaştaki çocuklara mavi böceğin iri yarı zorbalarla başa çıkma yollarını gösterir. Kaçar, zıplar, saklanır, sürünür ve sonunda cesaretini toplayıp hoşnutsuzluğunu dile getirir. Son Gülüş’te (The Last Laugh) (Aruego & Dewey, 2006) ise, başkahraman, bizzat zorbanın kendisidir. Neredeyse sözcüksüz olan bu kitapta yalnızca üç ifade yer alır, ancak resimler karakterlerin duygu durumlarını yüz ifadeleri ve beden diliyle ustaca aktarır. Yılan, tıslayarak başkalarına korku salmaktan son derece hoşnuttur. Ancak, yuttuğu bir ördek ona karşı üstünlük sağlayınca, zorbalığının bedeliyle yüzleşir.
Çocuk Edebiyatını Araçsallaştırmak
Zorbalık, özellikle birçok çocuğun bir arada bulunduğu ortamlarda sıkça görülür. Bir çocuk, zorbanın karşısına çıktığında, benlik saygısı yara alabilir, güveni kolayca sarsılabilir. Küçümseme ve zorbalığı konu alan çocuk edebiyatı yapıtları ise, farklı türden zorbalık sorunlarına aydınlatıcı bir bakış sunar; aynı zamanda çocuğa, kurban olmaktan kaçınmak için türlü yollar önerir. Hikâyelerdeki kahramanlarla özdeşleşen çocuk, onların duygularını paylaşarak özgüvenini, empatisini ve iç görüsünü geliştirme olanağı elde eder.
Burada ele alınan pek çok kitap, müfredatın farklı alanlarına dâhil edilebilir. Örneğin, ana karakteri kurbağa olan kitaplar; doğa, amfibiler ya da çevre üzerine bir üniteyle ilişkilendirilebilir. Öğretmen ve polis gibi toplum hizmetlilerine dair anlatılar, çocukların toplumsal yapıya uygun kararlar almasına yardımcı olabilir. Dinozorların olduğu zorbalık hikâyeleri ise hem yeryüzü şekillerinin incelenmesine hem de ayrımcılığa yol açan unsurların karşılaştırmalı olarak tartışılmasına aracılık edebilir.
Günümüzde, birçok okul, değerler temelli müfredat anlayışını benimsemektedir. Bu yaklaşım, zorbalık temalı kitaplarda yer alan belirli kavramlarla desteklenebilir. Bu tür kaynakların ek materyal olarak kullanılması, çocuklarda nezaket ve saygı tutumlarının gelişmesine katkı sağlayabilir. Ayrıca, söz konusu kitaplarda yer alan görsel öğeler ve betimlemeler, çocuklara toplumsal açıdan uygun görülen davranışların somut örneklerini sunar.
Okuma, eğitim sürecinin temel unsurudur; aynı zamanda ileri düzey bilişsel gelişimin de dayanağını oluşturur. Bir kitabın yanında yapılacak etkinlikler, onun ana düşüncesini pekiştirir; görsel, işitsel ve devinişsel yollarla öğrenmeyi güçlendirir. Zorbalık konulu kitaplar, küçük çocuklara davranışsal çıkmazları kavrama imkânı tanır ve onları sorunlara yaratıcı çözümler bulmaya teşvik eder. Eğitimcilerin, okullarımızda ve çocuk bakım merkezlerimizde giderek büyüyen bu sorunu ele alırken, önemli bir kaynak niteliği taşıyan bu tür kitapları da göz ardı etmemesi gerekir. Böylelikle çocuklar, yaşamlarına önemli ölçüde katkı sağlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabilecektir.
Kaynakça
American Academy of Child & Adolescent Psychiatry. (2001). Bullying. Retrieved June 23,2007, from www.aacap.org/publications/factsfam/8O.htm.
Anders, E. (1996). Jody and the bully. New York Grosset & Dunlap.
Aruego, J., & Dewey, A. (2006). The last laugh. New York Dial Books for Young Readers.
Best, C. (2001). Shrinking Violet. New York Melanie Kroupa Books.
Borba, M. (1999). Parents do make a difference: How to raise kids with solid character, strong minds, and caring hearts. San Francisco: Jossey-Bass.
Bottner, B. (1980). Mean Maxine. New York Pantheon Books. Caloggero, N. (2001). The bully. Pelham, NH Lemon OPea Productions.
Dictionary.com. Retrieved June 23,2007, from http://dictionary. reference.com/ browse/bully.
Durant, A. (2000). Big bad bunny. New York Dutton Children’s Press.
Education World. Stop bullying before it starts. Retrieved July 23, 2007, from www.educationworld.com/a~admin/adminl17.shtml.
Encyclopedia of Psychology. (n.d.). Tips for preventing bullying behavior. Retrieved June 23,2007, from http://calbears.findartic1es.com/p/articles/mig2699/is~0004/ai~269900
Fleming, M., & Towey, K. (Eds.). (2002, May). Educational forum on adolescent health youth bullying. Chicago AmericanMedical Association. Copies are available at www.ama-assn.org/go/adolescenthealth
Gale Encyclopedia of Childhood and Adolescence. (1998). Retrieved June 23,2007, from www.healthline.com/galecontent/bullies?utm~term=bully&utm~medium=mw&campaign=art icle on.
Girlshealth.gov. What can you do $you are being bullied? Retrieved June 23, 2007, from www.4girls.gov/bullying/stopping.beingbullied.htm
Green, J. (1999). I feel bullied. Littleton, MA Sundance Publishing.
Hansen, B. (2006). Teasing and bullying: What parents can do. Retrieved June 23, 2007, from http://mommytips.com/article/Parenting/Discipline/teasing.htm
Hendrick, J. (2003). Totallearning: Developmentalcurriculum for the young child. Upper Saddle River, N) Merrill Prentice Hall.
Henkes, K. (1996). Chrysanthemum. New York HarperTrophy.
Henton, B. (19’98). The Band-Aid chicken. Warminster, PAMAR*CO Products, Inc.
KidsHealth. Dealing with bullies. Retrieved June 23,2007, from http://kidshealth.org/kid/feeling/emotion/bullies.html
Lester, H. (2002). Hooway for Wodney Waf. Boston: Houghton Mifflin/ Walter Lorraine Books.
Lovell, P. (2001). Stand tall, Molly Lou Melon. New York G. P. Putnam‘s Sons.
Lucado, M. (2003). Hermie and the big bully croaker. Nashville, TN Tommy Nelson.
Mayer, G., & Mayer, M. (1999). Just a bully. New York Random House.
McMullan, J., & McMullan, K. (1995). Hey, pipsqueak! New York HarperCollins.
Murrah, J. (n.d.). Taking the bullies by the horn! Retrieved June 23, 2007 from www.laportecountyysa.com/id5.html
Nickle, J. (1999). The ant bully. New York Scholastic. Olweus, D. (1987). Aggression in schools: Bullies and zuhipping boys. New York Wiley.
Olweus, D. (1993). Bullying at sclzool: What we how and what zue can do. Oxford Blackwell.
O’Moore, A., & Hillary, 8. (1991). What do teachers need to know? In M. Elliott (Ed.), Bullying: A practical guide to coping in schools. United Kingdom: Harlow David Fulton.
Pearson, T. (2004). Myrtle. New York: Farrar Straus Giroux.
Poulet, V. (1971). Blue Bug and the bullies. Chicago: Children’s Press.
Rigby, K. (2003). Consequences of bullying in schools. Underdale, SA, Australia: University of South Australia.
Ross, T. (2004). Is it because? London: Anderson Press Ltd.
Safe Child Program. Take a stand: Prevention of bullying and interpersonal violence. Retrieved June 23,2007, from www.safechild.org/bullies.htm
Seskin, S., & Shamblin, A. (2002). Don‘t laugh at me. Berkeley, CA: Tricycle Press.
Simon, F. (1999). Hugo and the bullyfrogs. London: David & Charles Children’s Books.
Slater, T. (1995). Who’s afraid of the big, bad bully? New York: Scholastic.
Sommer, C. (2000). The ugly caterpillar. Houston, TX: Advance Publishing. Stop bullying now! Retrieved June 23, 2007, from www. stopbully ingnow.hrsa.gov
Thomas, P. (2000). Stop picking on me. New York: Scholastic.
Trawick-Smith, J. (2006). Early childhood development: A multicultural perspective (4th ed.). Upper Saddle River, NJ: Merrill.
Warner, L., & Sower, J. (2005). Educating young children from preschool through primary grades. Boston: Pearson.
Webster’s 2828 Dictionary. Electronic version by Christian Technologies, Inc. Retrieved August 2, 2006, from http://65.66.134.201/cgibin/webster/webster. exe?search~for~texts~webl828=bull
Wilhelm, H. (1988). Tyrone the horrible. New York: Scholastic.
Williams, K., Chambers, M., Logan, S., & Robinson, D. (1996). Association of common health symptoms with bullying in primary school children. British Medical Journal, 323(7048), 17-19.
İngilizceden Türkçeye Çeviren: Miray Gültekin
Çeviri Editörü: Göksenin Abdal
Kaynak Metin: Esch, Ginny (2008) “Children’s Literature: Perceptions of Bullying”, Childhood Education, Cilt: 84, Sayı: 6, s.379-382.
