İrem Tunay, Enise Eryılmaz
Çocuk ve Gençlik Edebiyatına Dair
Çocuk ve gençlere yönelik edebiyatın oluşumu, tarihsel süreçte yaşanan toplumsal değişimler, çocuğa bakış açısı ve ona biçilen roller aracılığıyla gerçekleşmiştir. Kavramsal olarak çocuğu tanımlamak, çocuk edebiyatının tarihsel süreçteki konumunu ve işlevini saptayabilmek adına oldukça önemlidir.
Kaynaklar gösteriyor ki Antik Çağ’da çocukluk dönemine ilişkin belirgin bir yaş ayrımı yoktu ve çocuk, yedi yaşına girmesiyle yetişkinlerin dünyasına katılırdı. Orta Çağ’da ise çocuk, bir günah ürünü olarak görülürdü ve çocukluktan çıkmak, günahtan arınmak anlamına gelirdi. Moderniteyle birlikte çekirdek aile kavramı oluştu ve çocuklar okul eğitimiyle tanıştı. Okuma yazma sürecinin başlamasıyla daha önce var olmayan bir çocuk yazınının ihtiyacı ortaya çıktı. XX. yüzyıla gelindiğinde ise çocukluk dönemine ilişkin tanımlamalar çocuk haklarını koruma çerçevesinde yasalar aracılığıyla şekillendi. Bu bağlamda Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Beyannamesine göre çocukluk dönemi 0-18 yaş arası “insan yavrusu” olarak tanımlandı. Görüldüğü üzere ekonomik, sosyal ve bilimsel gelişmeler ve toplumsal yapının değişime uğramasıyla çocuk, değer verilmesi gereken bir varlık olarak algılanmaya başladı. Bu algı, temel olarak “çocuk nedir” ile “çocuk kimdir” sorusuyla çocuğa bakış açısının oluşumuna dayanmaktadır. “Çocuk nedir?” diye sorulduğunda, çocuğun bir nesne olarak algılandığı, ancak “Çocuk kimdir?” sorusunda bir özne olarak değer biçildiği söylenebilir. Gençlik kavramı ise farklı toplumlarda yasalar çerçevesiyle oluşturulmuştur ve kendine özgü yazınıyla gelişmiştir. Buna karşın ülkemizde kavramsal ve yazınsal anlamda yerini henüz bulamadığı söylenebilir. Bu konuda fikir birliği sağlanamamış olsa da gençlik dönemi için 15-27 yaş arası insan tanımı kabul edilebilir niteliktedir.
Çocuk edebiyatına tarihsel açıdan baktığımızda çocuk edebiyatının kendiliğinden gelişen bir alan olmadığı ve bir gereksinim doğrultusunda ortaya çıktığı, alandaki boşluğun yetişkin edebiyatının çocuğa göreleştirilmesi yoluyla giderilmeye çalışıldığı gözlemlenmektedir. XVIII. yüzyılda Daniel Defoe’nin Robinson Cruseau (1719), Charles Perrault’un Uyuyan Güzel (derleme/ 1654-1697), Kırmızı Başlıklı Kız (derleme, 1654-1697), Jonathan Swift’in Gulliver (1726); XIX. yüzyılda Jules Verne’nin Dünyanın Merkezine Yolculuk (1864), Carlo Collodi’nin Pinokyo (1881) gibi eserlerine rastlamaktayız. XX. yüzyılıysa savaş öncesi ve sonrası şeklinde ikiye ayırmak mümkündür. Türkiye’de çocuk edebiyatına ilişkin elde edilen veriler doğrultusunda, XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar çocuk edebiyatına dair çalışmaların görülmediği söylenebilir. Ancak Tanzimat Dönemi’yle birlikte çocuğa dönük bakış açısı değişir ve çocuklara yönelik edebiyatı öncelikli olarak çocuk edebiyatı dergilerinde ve genel olarak çeviri yoluyla görmek mümkün hâle gelir. Çocuk edebiyatının ülkemize çeviri yoluyla girişi ise Tanzimat Dönemi’ndeki Batılılaşma çabalarıyla örtüşmektedir. Nitekim bu politikayı Cumhuriyet Dönemi’nde de görmek mümkündür. Merkezde çeviri çocuk edebiyatının bulunduğu Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde yerli çocuk edebiyatının gelişmesinden söz etmek oldukça güçtür. Ancak bu dönemde Ahmet İhsan Tokgöz, Tevfik Fikret gibi önde gelen çevirmenler, sonraki dönemin önde gelen yazarları olarak edebiyat dizgesinde yerlerini alırlar.
Gençlik edebiyatı ise, genel edebiyatın içinde yer edinmeye çalışmış ve genel anlamda merkezinde gençlerin yer aldığı edebiyat olarak tanımlanmıştır. Konuya ilişkin özel bir tanımlama yapmak gerekirse Helmut Metzler’in üç aşamalı tanımı örnek gösterilebilir. Metzler’e göre gençlik edebiyatı; gençler için yazılan edebiyat, gençler tarafından yazılan edebiyat, hem gençler hem de yetişkinler tarafından okunan bazı eserler şeklinde üçe ayrılır. Ayrıca gençlik edebiyatının kendi içinde özel bir alan olarak “genç kız edebiyatı”nın ortaya çıktığı da bilinmektedir.
Çocuk ve gençlik edebiyatına metin türleri açısından baktığımızda sözlü kültürün bir ürünü olan masal, destan, mitoloji, roman, öykü, şiir gibi çeşitli türlere rastlarız. Bu türler ise çocukların ve gençlerin günlük hayatlarında karşılaştıkları ve travmatik olarak yaşadıkları olaylarla tematize edilebilmektedir. Çocukların işlenen tema ve metin türlerinden hangisi okuyacağının kararı ise kitabın ne amaçla okunduğuyla ve çocuğun yaşıyla ilintilidir. Prof. Dr. Necdet Neydim’in ifade ettiği gibi çocuklar, eğitici bir kitapla da temas edebilirler ancak edebiyat salt bir eğitim aracı değildir. Çocuklar; onları nesneleştiren değil aksine hayata dokunduran, özgürleştiren, eğlendiren kitapları da tercih edebilirler. Kitap okumak çocuklar için bir yolculuğa çıkmak gibidir. Bu yolculukta çocuklar dilsel ve düşsel anlamda kendilerini zenginleştirme imkânına sahip olurlar. Genelde kitap seçimi konusunda hazır bir kitap listesi beklentisine girenler için belirtmek gerekir ki çocukların yaşlarıyla orantılı okuma süreleri geliştiğinden onlara kitabı seçme ve reddetme özgürlüğü sunulmalı, kitap eleştirme kültürünü geliştirebilmek adına da tartışma ortamları yaratarak idealize edilen figürleri içselleştirme riskine karşın sorgulayıcı anlayışın öğretilmesi gerekmektedir.
Çocuk ve gençlik edebiyatı kavramsal, tarihsel, metin türü, işlenen tema hususlarında zengin bir yelpazeye sahip olmakla birlikte özellikle ülkemizde alana yönelik görece çalışma bulunmaktadır. Çocuk ve gençlik edebiyatının hâlâ araştırılmaya, incelenmeye, eleştirilmeye muhtaç bir alan olduğu unutulmamalıdır. Yükseköğretim seviyesinde gerçekleştirilen tezler, değerli araştırmacıların kaleme aldıkları makaleler bu çabanın bilimsel yönüyle önemli alanını temsil eder. Sözelti Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Dergisi ise bu alana özgü içerikler yayımlayarak alandaki inceleme, araştırma çalışmalarını zenginleştirmeyi amaçlamaktadır.
Sözelti – Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Dergisine Dair
Sözelti dergisi, Türkiye’deki çocuk ve gençlik edebiyatı tarihinde bu alana farklı disiplinlerden bakabilen, inceleme, araştırma ve eleştiri çalışmalarını önceleyen ve özgün çalışmalara fırsat veren ilk popüler-bilimsel e-dergidir. “Sözelti” adı, derginin kurucusu ve genel yayın yönetmeni olan Prof. Dr. Necdet Neydim tarafından verilmiştir. Neydim, kelimenin anlamını “Sözün süzülmüş, damıtılmış hâli.” olarak açıklar ve dergide yapılan çalışmaların hepsinde sözün en yoğun ve damıtılmış hâlinin bulunduğuna da dikkat çeker.
Herkesin kolayca ulaşabilmesi adına ücretsiz olarak 3 ayda bir çıkarılan Sözelti’nin hedef kitlesi; öğretmenler, çocuk ve gençlik edebiyatı alanında çalışan akademisyenler ve ebeveynler olarak tanımlanabilir. Bunun yanında dergide öykü ve şiir çevirisi, telif masallar da bulunmaktadır. Bu yönüyle aslında çocuklar da hedef kitlesidir.
Hedef kitlesine bilimsel değer taşıyan, nesnel ve özgün çalışmalar sunmayı amaç edinen Sözelti’nin temel amaçlarından biri hiçbir kurumla bağı, bağlantısı olmadan çalışmalarına devam etmek ve bağımsız yapısını korumaktır. Sözelti, dört ana ilkeyi baz alarak yayın çıkarır. Bunlar şu şekilde sıralanabilir:
- Edebiyatta Çocuğun Özgürlüğü: Sözelti; çocuğun yaşamda özgürleşmesini, kendini bulabilmesini, keşfetmesini ve edebiyatın da bu konuda çocuğun yanında olmasını gözetir.
- Edebiyatta Çocuğun Eşitliği: Sözelti, çocuğu edebiyatın nesnesi olarak değil öznesi olarak ele almayı amaçlar ve çocuğun kendisi olmasına saygı duyar.
- Edebiyatta Çocuğun Gerçekliği: Sözelti, çocuğun özgürlüğünü ve eşitliğini tanıyıp ona saygı gösterirken çocuğa taşıyabileceği sorumluluktan fazlasının yüklenmesine karşıdır.
- Cinsiyet Eşitliği: Sözelti, çocuğun cinsiyet farklılıklarını öne çıkarmaktan çok karşısındakiyle eşit, özgür ve gerçek bir birey olduğunu içselleştirmesini destekler.
Bunların yanında Sözelti dergisi, çocuk ve gençlik edebiyatı üzerinde kurulmak istenen sansürcü yaklaşımın karşısındadır. Çocuk ve gençlere yönelik kitapların “tertemiz metin” mantığı ile çocuğu gerçek hayattan koparacak, bir fanusun içine hapsedecek şekilde psikologlar ve pedagoglar tarafından denetlenip düzeltilmesini değil, psikologlar ve pedagogların bu alandaki eserleri ve eserlerin etkilerinin neler olabileceğini incelemesini destekler.
Henüz dokuz sayı olarak çıkan Sözelti, ikinci sayısından itibaren bir dosya konusu belirleyerek ilerlemeye devam etmektedir. Bu zamana kadar çıkan sayıların dosya konuları şu şekilde sıralanabilir:
- 2. Sayı: Ergen Edebiyatı, Psikanaliz ve Söylem Çözümlemesi
- 3. Sayı: Çocuk ve Gençlik Edebiyatında Mitoloji ve Masal
- 4. Sayı: Fantastik ve Distopya
- 5. Sayı: Çizgi Roman ve Anime
- 6. Sayı: Çocuk Edebiyatında Savaş ve Ölüm
- 7. Sayı: Ergen ve Gençlik Edebiyatında Yatılı Okul (Sayı, Aydın Ilgaz’a ithaf edilmiştir.)
- 8. Sayı: Çocuk ve Anne Edebiyatında Çocuk ve Anne İlişkisi (Sayı, Ali Ölmez’e ithaf edilmiştir.)
- 9. Sayı: Çocuk ve Gençlik Edebiyatında Baba ve Çocuk
Sayıların içeriği incelendiğinde mütercim-tercümanların, çeviri bilim ve edebiyat uzmanlarının, akademisyenlerin, psikiyatristlerin çocuk ve gençlik edebiyatına dair disiplinler arası bir tutumla ürün verdikleri gözlemlenir. Bilimsel yayınların yanında dosya konularını destekleyecek çeşitli röportajlar, film incelemeleri, öykü çevirileri göze çarpar. Derginin yayımlamış olduğu üç türün çocuk ve öğretmen ya da çocuk ve ebeveyn arasındaki sosyal bağları kuvvetlendirmeyi hedeflediği söylenebilir:
- Dergideki çeşitli kitap incelemeleri ve eleştirileri, çocuklar ve ergenler için kitap arayışında olan öğretmenler ve ebeveynler için oldukça yol göstericidir.
- Dergide bulunan öykü ve şiir çevirileri, telif masallar, çocuk ve ebeveynin ya da öğretmenin eğlenceli vakit geçirmesi, türler üzerine konuşması ve düşünmesi için bir fırsat sağlar.
- Dergide bulunan film incelemeleri, çocuk ve ergenlerle izlemek yahut çocuk ve ergenleri anlamak adına hangi filmlerin var olduğuna dair bir yol haritası çizer.
Sözelti’nin akademisyenler dışında çocuk ve gençlik edebiyatına dair kendi disiplinlerinden bakarak eser vermeye hevesli olan gençlere, üniversite öğrencilerine de kapısını araladığı görülür. Böylece bu kapıdan geçerek Sözelti’ye dahil olan genç araştırmacı “Sözelti okulu”ndan da geçerek çocuk ve gençlik edebiyatı alanında çalışmaya devam edecek olan bir neslin neferi olur. Eserlerin yayım aşamasının nasıl gerçekleştiğini, eserlerde aranan kriterlerin ne olduğunu öğrenir ve Sözelti’nin bayrağını devralıp onu ilerletmek için tecrübe kazanır.
Sözelti dergisinin çocuk ve gençlik edebiyatı alanına, akademik camiaya, ebeveyn ve öğretmenlere ve genç araştırmacılara katkıda bulunduğu açıktır. Ama hepsinden önce ve önemli olarak Sözelti, çocuğu ve onun özgürlüğü, gerçekliğini önceleyerek çocuğa fayda sağlamaktadır.
Kaynakça
Alpay, Meral/Anhegger, Robert, Çocuk Edebiyatı – Çocuk Kitapları, Cem Yayınevi, İstanbul 1975.
Collodi, Carlo: Pinokyo, Çev., Gülten Suveren Altın Kitaplar İstanbul 1994.
Defoe, Daniel, Robinson Cruseau, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
Doderer, Klaus, Klassische Kinder und Jugendbücher, Beltz Verlag, Weinhei-Berlin-Basel 1969.
Holt, John, Çocukluktan Kaçış, Çev.: Sinem Yılancı-Cihan Aksoy, Beyaz Yayınları, İstanbul 2000.
Neydim, Necdet, Prof. Dr. Necdet Neydim ile Sözelti Üzerine, Çevrimiçi: https://www.ceviriblog.com/2021/07/13/prof-dr-necdet-neydim-ile-sozelti-uzerine/ , 24.11.2023.
Neydim, Necdet, Sözelti Üzerine, Çevrimiçi: https://www.youtube.com/watch?v=PcbgTS02n5U , 24.11.2023.
Neydim, Necdet, 80 Sonrası Paradigma Değişimi Açısından Çeviri Çocuk Edebiyatı, Bu Yayınevi, İstanbul 2003.
Neydim, Necdet, Çocuk Edebiyatı, Bu Yayınevi, İstanbul 2003.
Neydim, Necdet, Çocuk ve Edebiyat Çocukluğun Kısa Tarihi ve Edebiyatta Çocuk Figürleri, Bu Yayınevi, İstanbul 1998.
Neydim, Necdet, Türkiye’de Çeviri ve Telif Genç Kız Edebiyatı, Bu Yayınevi, İstanbul 2005.
Perrault, Charles, Kırmızı Başlıklı Kız, Demos Yayınları, İstanbul 2009.
Perrault, Charles, Uyuyan Güzel, Almidilli Yayınları, Ankara 2019.
Postmann, Neil, Das Verschwinden der Kindheit, Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1983.
Sözelti – Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Derisi: İnceleme, Araştırma, Eleştiri, Çevrimiçi: www.sozelti.com , 24.11.2023.
Verme, Jules: Dünyanın Merkezine Yolculuk-Mavi Seri, Arkadaş Yayıncılık, Ankara 2017.
